གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་བྱ་དགའི་སྐོར་གྱི་དོགས་དཔྱོད།

རྩོམ་པ་པོ། པད་མ་བཀྲ་ཤིས།

[གནད་བསྡུས] དཔྱད་རྩོམ་འདིར་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དང་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་གཙོར་བཟུང་སྟེ། ལོ་རྒྱུས་གཤིབ་བསྡུར་རིག་པའི་ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས་གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་གི་ངོ་བོ་དང་བྱུང་འཕེལ། གནང་ཡུལ། རིགས་དབྱེ་སོགས་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ཏེ། ཡིག་ཚང་ངོས་འཛིན་དང་དེ་ལས་བྱུང་བའི་དོགས་གནད་ཁག་ལ་དེ་མཐུན་གྱི་གསལ་བཤད་དང་དཔྱད་པ་བྱས་ཡོད།

[གནད་ཚིག] ཡིག་ཚང་། ཡིག་ཚང་བྱ་དགའ།

གླེང་གཞི།

ཡིག་ཚང(告身)ལམ་ལུགས་ནི་གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་མཛངས་མི་དང་བྱས་རྗེས་ཅན་ལ་བྱ་དགའ་སྤྲོད་པའི་ལམ་ལུགས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན། དེ་ནི་དཔོན་རིགས་བསྐོ་གཞག་བྱེད་པ་དང་། གློ་བ་ཉེ་བ་དང་སྲིད་དོན་ལ་བྱས་རྗེས་ཡོད་པ། ཡུལ་སྡེ་ཁག་གི་མགོ་པ་དག་ལ་ཡིག་ཚང་གི་བྱ་དགའི་གྲལ་ཐབས་སྤྲོད་པ་སོགས་སྤྱི་ཚོགས་ཕྱོགས་ཀུན་ལ་ཁྱབ་པ་ཞིག་ཡིན་པས། ད་སྔ་ཞིབ་འཇུག་འབྲས་བུ་ཁྲོད་ནོར་འཁྲུལ་བྱུང་བ་རྣམས་དག་སེལ་དང་རྒྱུན་མཐུད་ཀྱིས་ཞིབ་འཇུག་ཁ་གསལ་བ་ཞིག་བྱ་ཐུབ་པ་བྱུང་ན་གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་དགོས་པ་ཆེན་པོ་ལྡན་ནོ། །

དང་པོ། ཡིག་ཚང་ངོ་སྤྲོད།

གཅིག ཡིག་ཚང་གི་ངོ་བོ།

བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་དང་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལ་ཞིབ་པར་དཔྱད་ན། གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ལ་རྒྱའི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཁ་ཅིག་གིས་འདོད་པ་ལྟར་དཔོན་ཐོབ་ཁོ་ན་ཙམ་མ་ཡིན་ཏེ། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་ལས།“མཛངས་པའི་རྐྱེན་དུ་ཡིག་ཚང་བསྐོས།”ཞེས་པ་དང་།“མཛངས་རྟགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་ཡིག་ཚང་།”“མཛངས་པ་ལ་ཡིག་ཚང་གིས་མ་བསྟོད་ན། མཛངས་པ་ཡི(ཡིད)ཞི་འགྲོ།”ཞེས་བྱུང①བ་ལས། མཛངས་པའི་མི་ལ་ཡིག་ཚང་གིས་བསྟོད་པ་ཞེས་གསལ་བ་ལས་དམིགས་གསལ་གྱིས་དཔོན་གནས་ག་འདྲ་ཞིག་ལ་གནང་དགོས་པ་དང་དབང་བ་ནི་ཞིབ་བརྗོད་གནང་མེད། ཡངp.t.1288དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ལས།“གློ་བ་ཉེ་བ་ཡིག་གཙང་དང་བྱ་སྒཿསྩལད།”②ཅེས་སྤྱི་ལོ698ལོར་བཙན་པོ་ཁྲི་འདུས་སྲོང(676–704)གིས་མགར་ཚང་ལ་བཀྱོན་འབེབས་པ་དང་། དེའི་ཕྱི་ལོ་བཙན་པོས་གློ་བ་ཉེ་བ་དག་ལ་ཡིག་ཚང་དང་བྱ་དགའ་གནང་།“མདོ་སྨད་གྱི་དབྱར་འདུན་བློན་ཁྲྀ་སྒྲ་དང་བློན་མདོ་བཞེར་གྱིས་དབུ་ལེར་བསྡུས་ཏེ་སུམ་རུ་པལ་པོ་ཆེ་ཡྀག་གཙང་སྩལ།”①ཅེས་སྤྱི་ལོ759ལོར་བློན་ཁྲི་སྒྲ་དང་བློན་མདོ་བཞེར་གཉིས་ཀྱིས་སུམ་པའི་རུའི་དམག་མི་ཕལ་ཆེ་བར་ཡིག་ཚང་གི་བྱ་དགའ་གནང་བ་དང་།“རྗེ་བློན་མོལ་ཏེ། ཞང་མཆིམས་རྒྱལ་ཟྀགས་ལ་སྩོགས་པས་རྒྱ་འྀ་མཁར་ཀིང་ཤྀ་ཕབ་སྟེ། རྒྱ་རྗེ་གྭང་བུ་ཧྭང་ཏེ་བསྐོས་སོ། ། ལེགས་པ་ཞིན་པ་འི་བྱ་དགའ། གཡུ་འྀ་ཡི་གེ་ཆུ་ངུ་ནམ་ནམ་ཞར་ཞར་བྱིན་ནོ། །”②ཞེས་སྤྱི་ལོ763ལོར་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན(742–797)གྱིས་བློན་ཆེ་སྣང་བཞེར་དང་བློན་ཁྲི་བཟང་། ཞང་སྟོང་བརྩན་སོགས་ལ་ལེགས་པའི་བྱ་དགའ་ཆེན་པོ་བྱིན་པ་དང་། ཞང་རྒྱལ་གཟིགས་ལ་གཡུ་ཡིག་ཆུང་བའི་ཡིག་ཚང་གི་བྱ་དགའ་གནང་བ་སོགས་ལས། ཡིག་ཚང་ནི་དཔོན་རིགས་ཀྱི་དཔོན་ཐོབ་ཁོ་ན་ཙམ་དུ་མ་ངེས་པ་རྗེས་སུ་དཔོག་ཐུབ།

P.t.1217ལས།“ཏ་རིག་བྲ་ཤས་བཙན་པོ་སྐུ་ཅུང་སྟེ་འབངས་འབས(རབས)ཅོག་གློ་བ་རིངས་པ་འི་དུས་སུ་།སྟོད་ཕྱོགས་མན་ཆད་། དཔེན་པ་འི་རྗེ་བླས་ཆེར་བགྱིས་པ་འི་ཡོན་གྱིས། ། དངུལ་གྱི་ཡི་གེ་ཆུ་ངུ་དང་། སྟགི་ཟར་ཆེན་སྩལ་ཏོ། །”③ ཞེས་ཏ་རིག་བྲ་ཤས་ཀྱིས་བཙན་པོར་ཕན་པའི་རྗེ་བླས་བགྱིས་པའི་ཡོན་དུ་དངུལ་གྱི་ཡི་གེ་ཆུང་ངུ་དང་སྟག་གི་ཟར་ཆེན་བསྩལ་པ་ལས། ཁོང་ལ་དཔོན་གནས་བསྐོ་གཞག་བྱས་ཏེ་ཡིག་ཚང་གནང་བ་ནི་མ་ཡིན་པས། ཡིག་ཚང་ནི་དཔོན་གནས་ཀྱི་འགན་བཞེས་པ་དང་དུས་མཉམ་དུ་སྩོལ་གྱིན་མེད་པ་ཡང་ཤེས་ཐུབ། དཔེར་ན། བློན་ཆེན་པོ་སྣང་བཞེར་ཟླ་བཙན་གྱིས་སྤྱི་ལོ757ལོར་བློན་ཆེན་མོའི་འགན་བཞེས་ཡོད་ཀྱང་། དེར་མཐུན་གྱི་བློན་ཆེན་པོའི་གྲལ་ཐབས་ཀྱི་ཡི་གེ་བསྩལ་པ་མི་གསལ། སྤྱི་ལོ763ལོར་མོལ་ཆེན་མཛད་ནས་ད་གཟོད་བློན་ཆེན་པོར་སྣང་བཞེར་ཟླ་བཙན་ལ་ཀེ་ཀེ་རུའི་ཡི་གེ་བསྩལ་པ་དང་། གཞན་བློན་སྟག་སྒྲ་ཀླུ་ཁོང་གིས་ཀྱང་ནང་བློན་ཆེན་པོ་དང་བཀའ་ཡོ་འགལ་འཆོས་པ་ཆེན་པོའི་འགན་བཞེས་པ་དང་མཉམ་དུ་དངུལ་གྱི་ཡི་གེ་ཆེན་པོ་གནང་མེད་པ་ཞོལ་རྡོ་རིང་ཤར་ངོས་ཀྱི་ཡི་གེ་ལས་གསལ་ལ། རྗེས་སུ་ངན་ལམ་ཀླུ་ཁོང་གིས་བློན་ཆེན་པོའི་འགན་བཞེས་དུས་ཀྱང་གསར་དུ་གཡུའི་ཡིག་ཚང་བསྩལ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་མ་མཐོང་ངོ་། །དེ་བས། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་གིས་དཔོན་གནས་ཀྱི་མཐོ་དམན་མཚོན་ཐུབ་པ་བདེན་ཡང་། མཐའ་གཅིག་ཏུ་དཔོན་གནས་མཐོ་དམན་གྱི་དཔོན་རྟགས་ཤིག་ཏུ་མ་ངེས་པར། དེ་ནི་དཔོན་རིགས་དང་མངའ་འབངས་སོགས་སུ་གནང་གིན་ཡོད་པའི་བྱ་དགའི་ནང་ཚན་ཞིག་ཏུ་ངེས་པའོ། །

གཉིས། ཡིག་ཚང་གི་བྱུང་འཕེལ།

བྱ་དགའ་སྤྲོད་པའི་ཡིག་ཚང་ལམ་ལུགས་དེ་ག་དུས་དར་བ་ཡིན་ཞེ་ན། གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་རིང་ནས་དར་ཡོད་དེ། ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་ལས།“ཡིག་ཚང་སྡེ་དགུ་དང་དཔའ་མཚན་རྣམ་བརྒྱད་བཀའ་རིམ་པར་གནང”④ཞེས་པ་དང་། གཏེར་སྟོན་ཁོད་པོ་བློ་གྲོས་ཐོགས་མེད་ཀྱིས་སྤྱི་ལོ1302ལོར་གཏེར་ནས་བཞེས་པའི་སྲིད་པ་རྒྱུད་ཀྱི་ཁ་བྱང་རྣམ་ཐར་ཆེན་མོ་ལས།“བོན་ལ་ཆེ་བའི་ཡིག་ཚངས་གནང་། གཤེན་པོ་ཕ་བ་མཚེ་གཅོ་ལ། རིན་ཆེན་གསེར་གྱི་བྱ་རུ་ལ། གཡུ་ཡི་ལྡེམ་འཕྲུ་ཅན་དེ་གནང་།”①ཞེས་པ་དང་། ཡང“རྒྱལ་པོ་ཡིས་བོན་ལ་ཡིག་ཚང་གཡུའི་བུམ་པ་དང་། སྟག་ཞུ་དང་ནི་སྟག་ཐུལ་བྱང་།”②ཞེས་ཡིག་ཚང་དང་དཔའ་མཚན་གནང་སྲོལ་རགས་ཙམ་ཡོད་པ་མཐོང་ཐུབ། གཞན་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་ལས།“དེའི་དུས་སུ་ཡུ་འགུར་སྣ་ས་སྣ་བྱ་བ་ན་མུ་སྟེགས་བྲེག་པའི་བོན་པོ་ཝ་ཞ་བྱ་བ་གཅིག་ལ་བོན་བྱུང་སྟེ། རྫུ་འཕྲུལ་ཆེ་ནས། གནམ་ལ་ལྷབ་ལྷབ་འཕུར་ཞིང་ཁ་ནས་ཐོལ་ཐོལ་སྨྲ། ཤིང་ལ་འབྲེང་དུ་འདྲ་ཞིང་རྡོ་ལ་ལྷུ་གཟུགས་བྱེད་པ་དེས། ཞུགས་བཅད་ཀྱིས་བཙན་ལ་ལས་སུ་མཆོད་དོ། ། དེ་ལ་མངའ་ཐང་བསྟོད་པ་ནི། གཡུའི་གཡུང་དྲུང་། དཔའ་བོ་སྟག་སློག་འགིང་པའི་རལ་གས་བསྟོད།”③ཅེས་བྱུང་བ་དང་། སྤྱི་ལོ1564ལོར་བརྩམས་པའི་ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་ལས།“དེ་ལས་རྒྱལ་པོས་བླ་མཆོད་བཀུར་བསྟི་མཛད། ། གཡུ་ཡི་གཡུང་དྲུང་དཔའ་བོའི་སྟག་སློག་དང་། །འགིང་བའི་རལ་ཁས་བསྟོད་ཅིང་མངའ་ཐང་སྦར། །”④ཞེས་བྱུང་བ་སོགས་ལ་གཞིགས་ན། གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནས་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི(617–649)བར་དུ་ཡིག་ཚང་བྱ་དགའ་གནང་སྲོལ་ཡོད་པ་རྗེས་སུ་དཔོག་ཐུབ། དེ་ལ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་སྐབས་སུ་མིང་ལ་ཡིག་ཚང་ཞེས་མི་བརྗོད་ལ་རྣམ་པའི་ཆ་ནས་ཀྱང་རྗེས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དང་འདྲ་བར་འཐུས་ཚང་དུ་ཕྱིན་མེད་ཀྱང་། དོན་གྱི་ངོ་བོའི་ཆ་ནས་ཕྱིས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དང་འདྲ་བར་མཐོང་བས། དེ་ནི་ཡིག་ཚང་ལམ་ལུགས་ཀྱི་ཐོག་མའི་རྣམ་པ་དང་འབྱུང་ཁུངས་སུ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཆོག

ཡིག་ཚང་ལ་ཡི་གེའམ་ཡིག ཡིག་གཙང་། ཡིག་ཙང་།ཡིག་ཚང་། ཡིག་ཚངས་ཞེས་མི་འདྲ་བ་འགའ་བྱུང་འདུག ཡིག་ཚང་ཞེས་པའི་མིང་འདི་ནི་བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་བྱུང་བའི་རྗེས་སུ་བྱུང་བའི་མིང་ཚིག་ཅིག་ཡིན་ཡང་། གནའ་རབས་བོད་དུ་ཅུང་འཐུས་ཚང་བའི་ཡིག་ཚང་གནང་བའི་སྲོལ་འདི་ནི་ཡི་གེ་བྱུང་བའི་རྗེས་སུ་བྱུང་བ་ནི་མ་ཡིན་ཏེ། བཙན་པོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐབས་སུ།“བཙན་ཕོ་ཐུགས་བཉེསྟེ། ། མྱང་ཞང་སྣང་བློན་པོར་བཅུག་ནས། བློན་པོ་འི་མཚན་མར་ཡང་རྔུལ་གྱི་སུག་བུ་ཆུང་སྩལ་ཏོ། །”⑤ཞེས་བྱུང་བ་ལས་སྲོང་བཙན་སྔོན་ནས་ཅུང་འཐུས་ཚང་དུ་གྱུར་པའི་ཡིག་ཚང་གནང་བའི་སྲོལ་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ།

ཁ་ཅིག་གིས་མགོ་ཅན་རའི་རྔུལ་ཡིག་འདི་ནི་གསེར་དངུལ་ཟངས་ལྕགས་ཀྱི་དངུལ་དུ་གོ་མི་རུང་སྙམ་ཡང་།P.t.1060རྟའི་རབས་ལས།“ཡུངས་མོ་སྒངས་། གཅྀག་སྐྱེམས་པ་དངུལ་གང་གྱྀས་རྟ་ལ་འོ་མཉེན་རྨང་ལ་སྡྀག་བཏོད་དོ་ཞེས་པ་དང་། ཡང་ཡངས་མོ་གངས་གཅྀག་། སྐྱེམས་པ་རྔུལ་གང་གྱྀས། ལྷ་ཐུགས་ཅགས་གྱྀ་ཐུགས་ལན་ནའ།”⑥ཞེས་པ་དང་།ཡངP.t.1289མཛོ་མོའི་རབས་ལས།“གསེར་སྐྱོགས་རྔུལ་སྐྱོགས་ནི། འཁྲོལ་ནས་འཁྲོལ།”⑦ཞེས་རྔུལ་དང་དངུལ་གཉིས་ནི་ཕན་ཚུན་རེས་མོས་སུ་སྤྱོད་བཞིན་ཡོད། དེ་བཞིན་དབའ་བཞེད་ལ་རྦ་བཞེད་དང་དགུན་ལ་རྒུན། སྐྱེ་དགུ་ལ་སྐྱེ་རྒུ། དངངས་སྐྲག་ལ་རྔངས་སྐྲག དམའ་ལ་རྨ། དམུ་ཐག་ལ་རྨུ་ཐག དམེ་ལ་རྨེ་ལྟ་བུ་མང་དུ་འདུག་པས། ར་མགོ་ཅན་གྱི་རྔུལ་ཡིག་འདི་ནི་གསེར་དངུལ་གྱི་དངུལ་ཡིག་ཡིན་པ་ཐེ་ཚོམ་མི་དགོས་ཤིང་། དཔྱད་རྩོམ་ཁ་ཅིག་གི་བཤད་ཚུལ་ནོར་བ་ཡང་ངང་གིས་སེལ་ཐུབ། ཡང་རྔུལ་གྱི་སུག་བུ་ཆུང་ལས་པུག་བུ་ཆུང་མིན་པ་མ་ཡིག་ལས་གོང་འོག་གི་ཡི་གེ་གཞན་དག་དང་བསྡུར་བ་ལས་རྟོགས། ཁ་ཅིག་གིས་རྔུལ་གྱི་སུག་བུ་ཆུང་ཞེས་པ་ཡིག་ཚང་མིན་པར་འདོད་པ་ཡང་ནོར་འཁྲུལ་ཅན་ཡིན་ཏེ། P.t.1089ལས།“ཅང་དེའུ་འདོ་སྟོང་ཅུང་དུ་བསྐོསྟེ། ཐབས་ཟངས་ཆུངུ་དབང་བ་ལས། སུག་པ་ན་ར་གན་ཆུངུ་མཆྀས་པས། ཐུགས་པགས་མཛད་དེ། ཟངས་ཆུངུའྀ་རྐྱེན་རྡུངས་འདྲུབས་སྩལཏོ། །”①ཞེས་པ་དང་།P.t.1131ལས།“ཀྱེ་བདག་ཅག་ནི་ཀྭ་ཅུ་པ། ། སུག་ཡྀག་ནི་མ་འཚལ་ཏེ་།”②ཞེས་པ་སོགས་ལས། ཞང་སྣང་གི་རྔུལ་གྱི་སུག་བུ་ཆུང་ནི་དངུལ་གྱི་ཡི་གེ་ཆུང་བ་ཡིན་པ་རྟོགས་ཐུབ་པ་དང་།སུག་ཡིག་ཅེས་པའི་སུག་ནི་ལག་པ་ལ་གོ་ཞིང་། འདུལ་བ་ལུང་ལས་ཀྱང་།“ལྷ་བདག་གིས་ཨང་གའི་རྒྱལ་བོ་བཀུམ་སྟེ། གྲོང་ཁྱེར་ཙམ་པ་རང་གི་སུག་པར་ཐོབ་ལགས་ན། ལྷ་ཡོངས་སུ་མ་གྲུབ་པ་གཞན་ཅི་མཆིས་བཀའ་སྩོལ་ཅིག”③ཅེས་འབྱུང་བ་ལས་ཀྱང་། སུག་པ་ཐོབ་པ་ནི་ལག་ཏུ་ཐོབ་པ་ཡིན་ཞིང་། ཡིག་ཚང་དེ་ཉིད་ལག་པའི་དཔུང་བའི་གཡས་གཡོན་དུ་འདོགས་པ་ལ་དེ་ལྟར་གྲགས་ཏེ། རྒྱའི་ཐང་ཡིག་ལས་ཀྱང་དེ་རྣམས་དཔུང་བར་བཏགས་ཏེ་མཐོ་དམན་འབྱེད④ཅེས་བཀོད་པ་སོགས་ཕན་ཚུན་མཐུན་པ་མ་ཟད་ཡིག་ཚང་གི་འདོགས་ཡུལ་ཡང་གསལ་བར་བསྟན་པའོ། །

སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐབས་སུ་ཡིག་ཚང་ལམ་ལུགས་འཐུས་ཚང་དུ་ཕྱིན་ཏེ་ལམ་ལུགས་ཅན་དང་ཁྲིམས་ལུགས་ཅན་དུ་འཕེལ་རྒྱས་ཕྱིན་པ་དང་། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་དབའས་དབྱི་ཚབ་ལ་ཡིག་ཚང་གནང་ཡོད་པ་ནི། P.t.1287ལས།“དབྱྀ་ཚབ་གློ་བ་ཉེ་བས། ། གུམ་ན་མཆད་པྱག་དར་ཏེ་བརྩིག་པར་གནང། རྟ་ནྀ་བརྒྱ་དགུམ་བར་གནང་། ། བུ་ཚ་གང་རུང་བ་གཆྀག།། གསེར་གྱྀ་ཡི་གེ་མྱྀ་ཆད་པར་སྩལད་པར་བཀའ། སྩལ་ཏོ།”⑤ཞེས་དབྱི་ཚབ་ཀྱི་བུ་ཚ་གང་རུང་ལ་གསེར་གྱི་ཡིག་ཚང་གནང་བ་དང་།བཙན་པོ་ཁྲི་འདུས་སྲོང་གི་སྐབས་སུ་གློ་བ་ཉེ་བར་ཡིག་ཚང་དང་བྱ་དགའ་གནང་ཡོད་པ་དང་། བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱིས་བློན་སྟག་སྒྲ་ཀླུ་ཁོང་དང་བློན་ཆེན་སྣང་བཞེར། ཞང་རྒྱལ་གཟིགས་ལ་སོགས་པ་ལ་ཡིག་ཚང་དང་དཔའ་མཚན་གནང་ཡོད་པ་ཏུན་ཧོང་བོད་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་དུ་གསལ་ལ། ལྷག་པར་དུ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་ཡབ་སྲས་ཀྱི་རིང་ལ་དམིགས་བསལ་གྱི་བྱས་རྗེས་ཅན་ལ་རྡོ་རིང་བསླངས་པ་སོགས་ཡིག་ཚང་ལམ་ལུགས་ལ་སྔོན་དང་བསྡུར་ན་ནང་དོན་དང་རྣམ་པ་གང་གི་ཆ་ནས་ཀྱང་འཕེལ་རྒྱས་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད།

མདོར་ན། ཡིག་ཚང་ལ་མིང་གི་འདོགས་ལུགས་ཀྱི་ཆ་ནས་དཔྱད་ན། སུག་དང་ཡི་གེའམ་ཡིག ཡིག་ཙང་། ཡིག་ཚང་། ཡིག་ཚངས་སོགས་མིང་གི་འགྱུར་བ་མང་ཞིང་།ནང་དོན་གྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་སྔོན་ལས་འཐུས་ཇེ་ཚང་དང་ཚགས་ཇེ་དམ་དུ་ཕྱིན་ཡོད། གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ལམ་ལུགས་ནི་གཞན་ནས་བྱུང་བ་མ་ཡིན་ལ་གཉའ་ཁྲིའི་དུས་ནས་ལམ་སྲོལ་རགས་ཙམ་ཞིག་ཡོད་པ་དང་།ཕྱིས་སྲོང་བཙན་སྐབས་ཡི་གེ་བྱུང་བ་དང་བསྟུན་ནས་འཕེལ་རྒྱས་སུ་ཕྱིན་ཡང་། བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐབས་དང་། ཐ་ན་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཐ་མའི་དུས་སུ་ཡང་ད་དུང་འཕེལ་རྒྱས་དང་འཐུས་ཚང་གི་གོ་རིམ་ཞིག་ལས་དཔོན་གནས་ལམ་ལུགས་དང་འདྲ་བར་སྒྲིག་གཞི་ཚགས་དམ་ཞིང་རིམ་པ་འཐུས་ཚང་བའི་ལམ་ལུགས་ཆ་ཚང་ཅན་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་མེད།

གཉིས་པ། ཡིག་ཚང་གནང་ཡུལ།

ཞིབ་འཇུག་པ་ཁ་ཅིག་གིས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནི་དཔོན་རྟགས་ཤིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད་པས། ཡིག་ཚང་གནང་ཡུལ་ཡང་ངེས་པར་དུ་དཔོན་རིགས་ཡིན་དགོས་པའི་ལྟ་ཚུལ་བཏོན་ཡོད། དཔེར་ན། ཁྲིན་ནན(陈楠)གྱིས“གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནི། གཅིག་དཔོན་རིགས་དག་ལ་གནང་བ། གཉིས་སྐུའི་སྔགས་མཁན་དང་ཆོས་གྲྭའི་སློབ་དཔོན་ལ་གནང་བ། གསུམ་དབང་དུ་བསྡུས་པའི་ས་ཁུལ་གྱི་མགོ་པ་དང་ཚོ་དཔོན་ལ་གནང་བར་འདོད།”①སྐལ་བཟང་དབྱངས་ཅན་གྱིས“དང་པོ་དཔོན་རིགས་དག་ལ་གནང་བ། གཉིས་པ་བློན་བྱས་རྗེས་ཅན་དང་དེའི་བུ་རབས་ཚ་རྒྱུད་ལ་གནང་བ། གསུམ་པ་དབང་དུ་བསྡུས་པའི་ས་གནས་ཀྱི་མགོ་པ་དང་ཚོ་དཔོན་ལ་གནང་བར་འདོད།”②འདི་ནི་ཕལ་མོ་ཆེའི་ལྟ་ཚུལ་དང་མཐུན་ཡང་གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནི་བྱ་དགའ་ཞིག་ཡིན་པའི་ངོས་ནས་གནང་ཡུལ་ནི་དཔོན་རིགས་ཁོ་ན་ཙམ་མ་ཡིན་པ་རེའུ་མིག་ཏུ་བཀོད་ན།

གོང་གི་ཡིག་ཚང་གནང་ཡུལ་གྱི་བསྡུར་བ་ལས། གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་གི་གནང་ཡུལ་ནི་དཔོན་རིགས་ཁོ་ན་མ་ཡིན་པར་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གྲལ་རིམ་གཞན་དག་གི་མི་སྣ་ཡང་ཡོད། དཔེར་ན། སྐུའི་སྔགས་མཁན་དང་ཆོས་གྲྭའི་སློབ་དཔོན། གནས་བརྟན་ཆེན་པོ། སྐུ་འཚོ་བའི་བོན་པོ། བྱང་ཐང་གི་ས་མཁན། དཔའ་བོ་དང་འབངས་ཕལ་བ་སོགས་ཀྱང་ཡོད་པས། གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནི་དཔོན་ཐོབ་ཁོ་ན་ཙམ་མ་ཡིན་པ་གསལ་བོར་ཤེས་ཐུབ། དེ་མིནP.t.1089ཤ་ཅུའི་དཔོན་པོའི་གྲལ་ཐབས་ཀྱི་དཀར་ཆག①དང་འཇང་ས་ཐམ་ཀོ་ཙིའི་རྡོ་རིང②གཉིས་ལས་བོད་ཁུལ་ཙམ་དུ་མ་ཟད། ཏུན་ཧོང་ས་ཁུལ་དང་ལི་ཡུལ་འུ་ཐེན་གྱི་ཡུལ། འཇང་གི་ཡུལ་སོགས་ཀྱི་མགོ་པ་དག་ལ་ཡང་དེ་མཐུན་གྱི་ཡིག་ཚང་གནང་བཞིན་ཡོད་ལ།བོད་ནང་ཁུལ་ལ་གནང་བའི་ཡིག་ཚང་དང་བསྡུར་ན་མཐོ་དམན་གྱི་དབྱེ་བ་ཆེན་པོ་ལྡན།

གསུམ་པ། ཡིག་ཚང་གི་རིགས་དབྱེ།

བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུ་ཡིག་ཚང་གི་རིགས་དབྱེ་ལ་རྒྱུགས་ཆེ་བའི་འགོད་ཚུལ་ནི་ཡིག་ཚང་དྲུག་ཅེས་པ་དེ་ཡིན། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་ལས།“ཡིག་ཚང་དྲུག་ལ། གསེར་གཡུ་གཉིས། འཕྲ་མེན་གཉིས། ཟངས་ལྕགས་ཀྱི་ཡི་གེ་གཉིས་ཏེ་དྲུག”③ཅེས་བཀོད་པ་དང་། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་ལས།“ཡིག་ཚངས་ནི་རབ་གསེར་གཡུ་གཉིས་འབྲིང་དངུལ་དང་ཕྲ་མེན་ཐ་མ་ཟངས་ཡིག་ལྕགས་ཡིག་སྟེ་དྲུག་པོ་རེ་རེ་ལ་ཆེ་ཆུང་གཉིས་སུ་ཕྱེ་བས་བཅུ་གཉིས་སོ། །”④ཞེས་བཀོད་ཡོད། ཡངP.t.1071རི་དྭགས་ལ་མདས་རྒྱག་པའི་ཁྲིམས་ལས་ཀྱང་ཡི་གེ་པའི་མིང་བཏགས་པ་དྲུག་བྱུང་ཡོད། སྤྱིའི་ཆ་ནས་ཆོས་འབྱུང་གཉིས་ཀར་ཡིག་ཚང་ལ་རིགས་དྲུག་དང་ཆེ་ཆུང་ཕྱེ་བས་བཅུ་གཉིས་སུ་འདོད་པ་མཐུན་ཡང་། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་ལ་ར་གན་གྱི་ཡི་གེ་ཡོད་པ་དང་། དེ་མིན་གཙང་ཆེན་དང་ནོར་བུ་ཀེ་ཀེ་རུ་སོགས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ཡང་བྱུང་ཡོད་པས། གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ལ་དོན་དམ་རིགས་ག་ཚོད་ཡོད་པ་རེའུ་མིག་ཏུ་བཀོད་ན།

རེའུ་མིག་ལས་གསལ་བ་ལྟར། P.t.1071རི་དྭགས་ལ་མདས་རྒྱག་པའི་ཁྲིམས་ལས་ཡིག་ཚང་ལ་ཆེ་ཆུང་གི་དབྱེ་བ་མེད་པ་དང་ཡི་གེ་པའི་མིང་བཏགས་པ་དྲུག་བྱུང་ཡོད་ལ། ཆོས་འབྱུང་གཞན་གཉིས་ལ་འཁར་བའི་ཡི་གེ་བྱུང་ཡོད་ཀྱངP.t.1071ཏུ་བྱུང་མེད། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པར་དངུལ་གྱི་ཡི་གེ་ལ་ཆེ་ཆུང་གི་དབྱེ་བ་ཕྱེ་མེད་པ་དང་། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་དུ་ཕྲ་མེན་གྱི་ཡི་གེ་ལ་ཆེ་ཆུང་གི་དབྱེ་བ་ཕྱེ་མེད་པ་དང་ར་གན་གྱི་ཡི་གེ་བཀོད་མེད་པ་མ་གཏོགས་ཕན་ཚུན་མཐུན། ཆོས་འབྱུང་གཉིས་ཀའི་ནང་དངུལ་གྱི་ཡི་གེ་དང་ཕྲ་མེན་གྱི་ཡི་གེ་ལ་ཆེ་ཆུང་གི་དབྱེ་བ་ཕྱེ་མེད་པ་ནི་ཡིག་ཚང་དེ་གཉིས་ལ་ཆེ་ཆུང་གི་དབྱེ་བ་མེད་པ་མིན་ཏེ། ཡིག་ཚང་དང་བཀའ་གཙིགས་རྡོ་རིང་ལས།“༄།ཿ།བཙནཿཕོ་ཁྲྀཿསྲོངཿལྡེཿབརྩནཿ་གྱིཿཞཿསྔཿནསཿདབུཿ་སྙུངཿགནང་ཿསྟེ།བློནཿསྟགཿསྒྲཿཀླུཿཁོངཿགིཿབུཿཚ།ཿརྒྱུདཿའཕེལདཿལཿནམཿནམཿཞཿཞར་ཿདངུལཿགྱྀཿཡིཿགེཿཆེནཿཔོཿགཅིག། ། ནཿམྱྀཿདབབཿཔརཿགཡུངཿདྲུངཿ་། དུ་སྩལད་ཕར་གནང་ངོ་། །”①ཞེས་ཞོལ་རྡོ་རིང་ལས་བྱུང་བ་དང་། P.t.1089ལས།“འཕྲ་མེན་གྱྀ་ཡྀ་གེ་ཆུངུ་སྔ་ན་ཡོད་པ་ལས། ཐུགས་པགས་མཛད་དེ། ན་ཅིག་གིས་བསྟོད་ནས། ཕྲ་མེན་ཆེད་པོ་སྩལ། །”②ཅེས་བྱུང་བ་ལས་ཤེས་སོ། །

ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་ལས་ཡིག་ཚང་གནང་ཡུལ་གྱི་ཆ་ནས་ཆེ་དྲུག་དང་ཆུང་དྲུག འབྲིང་དྲུག་བཅས་དབྱེ་བ་བཅོ་བརྒྱད་ཙམ་དུ་དགར་ཡོད་ཀྱང་། དོན་དུ་འབྲིང་དྲུག་ཟེར་བ་ནི་དངོས་སུ་མེད་པར་འདོད་དེ། ཆོས་འབྱུང་དུའང་འབྲིང་དྲུག་ཅེས་གནང་ཡུལ་བསྟན་ཡོད་པ་ལས་ཡིག་ཚང་གང་ཡིན་པ་བསྟན་མེད་ལ། གནང་ཡུལ་སྐུ་འཚོ་བའི་བོན་པོ་ལ་གཅིག གཟིམས་མལ་འཆོས་པ་དང་གཉིས། ཆིབས་ཁ་ཁྲིད་པ་དང་གསུམ། ནམ་ཕྱེད་ཀྱི་མེ་འབྱིན་པ་དང་བཞི། དབྱེ་མཁར་བའི་མཛོ་འགེལ་བ་དང་ལྔ། བྱང་ཐང་གི་ས་མཁན་དང་དྲུག་བཅས་ཀྱང་། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་ལས་དངུལ་གྱི་ཡི་གེ་ཆུང་ངུའི་གནང་ཡུལ་དང་ཕལ་ཆེར་མཐུན་པར་ཡོད་པས། ཡི་གེ་འབྲིང་བ་དྲུག་ཟེར་བ་ནི་ཐུགས་ཉམས་མ་བཞག་པའི་ནོར་འཛོལ་དུ་སེམས། དེ་མིནP.t.1287ལས།“མྱཝ་འྀ་རྒྱལ་པོ་ཀག་ལ་བོང་ཞེས་བྱ་བ། ། འབངས་སུ་པྱག་འཚལ་ནས། ཐབས་གཅུང་སྩལ།”③ཅེས་མྱྭའི་རྒྱལ་པོ་ཀག་ལ་བོང(712–779)ལ་ཐབས་གཅུང་བསྩལ་པ་དང་།P.t.1089ལས།“ལྀ་པུ་ཧྭར་སྤྱྀའི་ཞིང་པོན་ཆེད་པོར་བསྐོསྟེ། ཐབས་གཙང་ཆེན་མཆིས་པ། ཐུགས་པགས་མཛད་དེ། གཙང་ཆེན་རྐྱེན་གྱི་བྱ་དགའ་ཞིག་སྩལ་ཏོ། །”④ཞེས་གཙང་ཆེན་གྱི་ཐབས་ཡང་སྩལ་ཡོད། གཞནP.t.1288ལས།“ཞང་ལོན་ཆེན་ཕོ། སྤོ་བླག་མཛདེ། བློན་ཆེ་སྣང་བཞེར་ཀེ་ཀེ་རུའྀ་ཡི་གེ་སྩལདེ།”⑤ཞེས་བློན་ཆེན་པོ་སྣང་བཞེར་ཟླ་བཙན་ལ་ནོར་བུ་རིན་པོ་ཆེ་ཀེ་ཀེ་རུའི་ཡི་གེ་བསྩལ་པ་སོགས་ཡིག་ཚང་གཞན་ཁག་ཅིག་ཀྱང་བྱུང་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་ཡིག་ཚང་འདི་དག་ནི་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ་དྲུག་དང་བསྡུར་ན་གནང་ཡུལ་མང་པོ་མེད་པར་རེ་གཉིས་ཙམ་དུ་ཟད། དེ་བས། བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་ཆོས་འབྱུང་ཁུངས་བཙུན་གཉིས་ཏེ། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་དང་ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། རི་དྭགས་ལ་མདས་རྒྱག་པའི་ཁྲིམས་འདི་དག་ཕན་ཚུན་བསྡུར་ན། གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་གི་རིགས་དབྱེ་ལ་སྤྱིའི་ཆ་ནས་ཡིག་ཚང་དྲུག་དང་ཆེ་ཆུང་གི་དབྱེ་བ་བཅུ་གཉིས་སུ་བྱུང་ལ། འདི་ནི་གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་གི་རྩ་བའི་སྒྲོམ་གཞི་ཡིན་པས། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་གི་ཁྲོད་དུ་ངེས་པར་དཔྱད་ཞིབ་དང་། ད་སྔ་མཁས་པ་ཁ་ཅིག་གི་བཞེད་ཚུལ་ནོར་བ་རྣམས་ཅི་ནུས་ཀྱང་དགག་སྒྲུབ་གནང་དགོས་ཕྱིར།ཡིག་ཆ་གྲགས་ཆེ་བ་དང་ཁུངས་བཙུན་དག་བསྡུར་ནས་དཔྱད་པའོ། །

མཇུག་བསྡུ་བ།

མདོར་ན། གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནི་བཙན་པོའི་སྲིད་སྐྱོང་ལུགས་ཁྲོད་ཀྱི་ནང་དོན་གལ་ཆེན་གྱི་གྲས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་སོགས་ཕྱོགས་ཡོངས་ལ་ཁྱབ་ཡོད། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དང་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས། རྒྱའི་ཐང་ཡིག་སོགས་གུང་བསྒྲིགས་ནས་བསྡུར་ན། གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནི་བྱ་དགའི་བདག་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ་ལ། དེ་གནང་ཡུལ་ཡང་ཞིབ་འཇུག་པ་ཁ་ཅིག་གིས་འདོད་པའི་དཔོན་རིགས་ཁོ་ན་མ་ཡིན་པར་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གྲལ་རིམ་སོ་སོའི་བྱས་རྗེས་ཅན་དང་མཛངས་མི་དག་ལའང་གནང་སྲོལ་འདུག་པའི་ཁར། ཡིག་ཚང་གི་རིགས་དབྱེ་ལའང་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་གསུམ་དུ་དབྱེ་ལུགས་ཡོད་ཀྱང་འབྲིང་གི་དབྱེ་སྲོལ་དེ་ལམ་ལུགས་དངོས་ལ་མེད་པར་སྣང་ཞིང་།

ཆེ་ཆུང་གཉིས་དང་ནང་གསེས་སུ་མང་དུ་དབྱེ་བའང་ཡིག་ཚང་དྲུག་གི་སྒྲོམ་གཞི་ལས་ཆེར་བརྒལ་མི་འདུག ལམ་ལུགས་དེ་ཉིད་ཀྱང་འཕེལ་རྒྱས་དང་འཐུས་ཚང་ཅན་དུ་ཕྱོགས་པའི་རྣམ་པ་ཞིག་ཏུ་ངེས་པ་ལས་ཆ་ཚང་བར་གྲུབ་ཡོད་པ་ཞིག་མིན་པ་ཤེས་ནུས་སོ། །

* པད་མ་བཀྲ་ཤིས། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་སློབ་ཆེན་བོད་རིག་པའི་སློབ་གླིང2020ལོའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཆེད་ལས་ཀྱི་རབ་འབྱམས་ཞིབ་འཇུག་སློབ་མ་ཡིན།

①མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:253-262.

②ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདམས་བཏུས་གངས་ལྗོངས་འོད་འབུམ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018:84.

4.png

①②ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདམས་བཏུས་གངས་ལྗོངས་འོད་འབུམ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018:121.129

③ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཧྥ་རན་སེའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་བཅས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། ཧྥ་རན་སེའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས། དེབ་བཅུ་གཅིག་པ། [G] ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:200.

④ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་། [M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987:102.

①ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན། རྒྱལ་རབས་བོན་གྱི་འབྱུང་གནས། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018:118.

①ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན། རྒྱལ་རབས་བོན་གྱི་འབྱུང་གནས། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018:122.

①མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:244.

①དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006:87.

①ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་བཅས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས། དེབ་བཅུ་གཉིས་པ། [G] ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:8.

①སྟོབས་ལྡན། རིན་ཆེན་སྒྲོལ་མ། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ཁྲོད་ཀྱི་སྒྲུང་རབས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། [G] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2019:72.79.

①སྟོབས་ལྡན། རིན་ཆེན་སྒྲོལ་མ། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ཁྲོད་ཀྱི་སྒྲུང་རབས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། [G] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2019:68.

①ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་བཅས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས། དེབ་བཅུ་པ། [G] ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:320.

①ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་བཅས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས། དེབ་བཅུ་གཅིག་པ། [G] ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:89.

①ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ལྟེ་གནས་ཀྱི་བཀའ་བསྟན་དཔེ་སྡུར་ཁང་གིས་དཔེ་བསྡུར་ཞུས། བཀའ་འགྱུར། དེབ་དང་པོ། [G] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006:14.

①དོན་གྲུབ་རྒྱལ་དང་ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན་གཉིས་ཀྱིས་བསྒྱུར། ཐང་ཡིག་གསར་རྙིང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་ཆེན་པོའི་སྲིད་ལུགས། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1983:6.

①ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདམས་བཏུས་གངས་ལྗོངས་འོད་འབུམ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018:38.

① 陆离、陆庆夫，关于吐蕃告身制度的几个问题[J].民族研究，2006，(3):94.赵心愚，南诏告身制度试探[J].民族研究，2002，(1):89.王尧，吐蕃金石录[G].文物出版社，1982，86.

①དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006:114.

① 巴卧.祖拉陈瓦著，黄颢.周润年译注，贤者喜宴.吐蕃史[M].青海人民出版社，2017:113.

① 陈楠，吐蕃告身制度试探[J].西藏研究，1987，(1):59.

① 陈楠，吐蕃告身制度试探[J].西藏研究，1987，(1):62.

① 格桑央京，敦煌文献所见吐蕃时期的告身[J].敦煌研究，2006，(1):79.

①ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་བཅས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས། དེབ་བཅུ་པ། [G] ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:320.

① 赵心愚，格子藏文碑与吐蕃告身制度的几个问题[J].民族研究，2004，(1):93.

①མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:256.

①དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006:103.

①ཆབ་འགག་རྟ་མགྲིན། བོད་ཡིག་རྡོ་རིང་ཞིབ་འཇུག [M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2019:4.

①ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་བཅས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། ཧྥ་རན་སིའི་①རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས། དེབ་བཅུ་པ། [G] ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:320.

①ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདམས་བཏུས་གངས་ལྗོངས་འོད་འབུམ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018:112.

①ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་བཅས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས། དེབ་བཅུ་པ། [G] ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:320.

①ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདམས་བཏུས་གངས་ལྗོངས་འོད་འབུམ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018:127.

①②ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན། རྒྱལ་རབས་བོན་གྱི་འབྱུང་གནས། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018:118.122.

③མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:244.

④དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006:87.

⑤ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཧྥ་རན་སེའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་བཅས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། ཧྥ་རན་སེའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས། དེབ་བཅུ་གཉིས་པ། [G] ཧྲང་ཧེ་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:8.

⑥⑦སྟོབས་ལྡན། རིན་ཆེན་སྒྲོལ་མ། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ཁྲོད་ཀྱི་སྒྲུང་རབས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། [G] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2019:72.79.68.