རིག་གནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་མཐོང་སྣེ་ནས་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བྱུང་འཕེལ་དང་ཞིབ་འཇུག་དོན་སྙིང་སྐོར་གླེང་བ།

རྩོམ་པ་པོ། ལྷ་མོ་སྐྱབས། སི་ཁྲོན་རྔ་བ་ཁུལ་ཛམ་ཐང་རྫོང་རྡོ་སྟོད་ལྟེ་གནས་སློབ་ཆུང་དུ་ཕྱག་ལས་གནང་བཞིན་ཡོད།

[གནད་བསྡུས] མངོན་བརྗོད་ནི་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་བཅུའི་གྲས་སུ་གཏོགས་ཤིང་། མངོན་བརྗོད་ཤེས་ན་མིང་ལ་མི་རྨོངས་ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས། སྤྱིར་རང་རེ་བོད་ལ་སྔ་མོ་ནས་ངག་ཐོག་ཏུ་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་ཤེས་བྱ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་དར་ཡོད་ནའང་། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ནི་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་དུས་སུ་རིག་གནས་ནང་འདྲེན་བྱས་པ་དང་བསྟུན་ནས་བྱུང་བ་གནའ་དེང་གི་མཁས་པ་རྣམས་ཞལ་མཐུན། རྩོམ་ཡིག་འདིར་རིག་གནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ངོས་ནས་བོད་ཀྱི་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་བྱུང་འཕེལ་དང་དེའི་ཞིབ་འཇུག་གི་དོན་སྙིང་སྐོར་ལ་དམིགས་ཏེ། ཐོག་མར་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་གོ་དོན་དང་དེ་ཉིད་འཕགས་བོད་གཉིས་སུ་ཇི་ལྟར་དར་ཚུལ་དང་། བར་དུ་མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད་དང་བོད་ཀྱི་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་བར་གྱི་འབྲེལ་བ། མཐར་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་རིག་གནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་དོན་སྙིང་སྐོར་རགས་ཙམ་གླེང་ཡོད་དོ། །

[གནད་ཚིག] མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས། རིག་གནས་སྐད་བརྡ་རིག་པ། ཞིབ་འཇུག་དོན་སྙིང་།

དང་པོ། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་གོ་དོན་དང་དར་ཚུལ་བཤད་པ།

དེ་ཡང《བོད་ཀྱི་རིག་གནས་རྣམ་བཤད》ལས།“མངོན་བརྗོད་ཅེས་པ་ནི་འཁོར་འདས་ཀྱི་ཆོས་རྣམས་ལ་འདྲ་བ་དང་། འབྲེལ་བ། ལྡོག་པ་སོགས་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ཏེ་ཐ་སྙད་བཏགས་པ་དོན་གཅིག་ལ་མིང་མང་པོས་མངོན་པར་བརྗོད་པའམ། མིང་གཅིག་དོན་མང་པོར་འཇུག་ཚུལ་གྱི་རིག་པ་ཞིག་ཡིན”①ཞེས་དང་། 《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཤེས་བྱ་མདོར་བསྡུས་རིན་ཆེན་འོད་ཚོམ》ལས།“དེ་ཡང་མངོན་བརྗོད་ཅེས་པའི་མངོན་ནི། གསལ་བར་གྱུར་པའམ། གསལ་བར་བྱས་པའི་དོན་དང་།བརྗོད་ཅེས་པ་ནི་བཤད་པའམ། བསྟན་པའི་དོན་ཏེ། མངོན་བརྗོད་ཅེས་པ་ནི་མངོན་པར་བརྗོད་པ་ཞེས་པའི་ཚིག་སྣ་བསྡུས་ཏེ་གྲུབ་པའི་མིང་ཞིག་ཡིན།”②ཞེས་བསྟན་པ་དང་། གཞན་དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་དུའང་། ཤེས་བྱའི་ཆོས་རེ་རེ་ལ་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་མང་པོའི་སྒོ་ནས་བརྗོད་པ་ཞིག་ལ་ཟེར་ཞེས་གསུངས་པ་བཞིན། སྤྱིར་མངོན་བརྗོད་ཅེས་པའི་མིང་གི་སྒྲ་བཤད་སྐོར་ལ་མི་མཐུན་པ་ཕལ་ཆེར་མེད་པར་སྣང་། ཡང་ལེགས་སྦྱར་ལྟར་ན།“མངོན་བརྗོད་ཅེས་པ་ནི་ཨ་བྷི་དྷཱ་ན་ཞེས་པ་བསྒྱུར་པ་ལས་བྱུང་བ་སྟེ། མངོན་ཞེས་པ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཨ་བྷི་ཞེས་པའི་འགྱུར་མིང་ཡིན་ཞིང་མངོན་པ་དང་གསལ་བ་ལ་འཇུག་ཅིང་།བརྗོད་ཅེས་པ་དྷཱ་ན་ཞེས་པའི་འགྱུར་མིང་ཡིན་ཞིང་བརྗོད་པ་ལ་འཇུག་སྟེ། དོན་གྱི་གནད་དྲིལ་ན། མངོན་པར་བརྗོད་པའམ་གསལ་བར་སྤྲོས་པའི་དོན་ནོ། །”①ཞེས་པ་ལྟར། སྔོན་བྱོན་མཁས་གྲུབ་ལོ་པཎ་རྣམས་ཀྱིས་མངོན་བརྗོད་ཅེས་པའི་རིག་པའི་རྣམ་གཞག་ཡན་གར་བ་ཞིག་ཟུར་དུ་མཛད་དེ་གངས་ཅན་གཙུག་ལག་རིག་གནས་ཀྱི་ཕྱི་མོའི་རྒྱན་ལྟ་བུ་སྟེ། ཚིག་རྒྱན་གྱི་རིག་པ་གང་ཞིག་སྦྱོང་བ་ལ་མངོན་བརྗོད་གལ་ཆེ་ཚུལ་བསྟན་པ་ནི། 《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན》ལས། “མི་འཇིགས་སྤོབས་པ་རྒྱས་པའི་རང་བཞིན་འཛུམ། ། ཟླ་བའི་འཇིག་རྟེན་མང་པོ་འཛག་བཞིན་དུ། ། ལེགས་བཤད་གཏོང་ཕོད་ལྡན་པའི་མཆོད་སྦྱིན་ལས། ། མཚུངས་མེད་མངོན་བརྗོད་གཙུག་ལག་འདི་བྱུང་ངོ་། ། ”②ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་རོ། །

འཕགས་ཡུལ་དུ་མངོན་བརྗོད་རིག་པ་ཇི་ལྟར་དར་བའི་ཚུལ་དང་དེའི་དར་རྐྱེན་སོགས་སྔོན་ཆད་ཞིབ་གསལ་དུ་མཛད་ཡོད་པ་ཞིག་ཁོ་བོས་མ་མཐོང་མོད། འདིར་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་རེ་ཟུང་གི་ནང་དོན་གུང་བསྒྲིགས་ཏེ་ཟུར་ཙམ་སྤྲོས་ན་འདི་ལྟར་ཏེ།“མངོན་བརྗོད་མེ་དཱི་ནི་དང་སྣ་ཚོགས་གསལ། ། ཧཱ་རཱ་བ་ལཱི་དྲག་པོའི་འབངས་སྦྱར་སོགས། ། མང་ཡང་འཆི་མེད་སེང་གེའི་མཛོད་ཉིད་མཆོག།། རྒྱ་འགྲེལ་རྣམ་བཤད་བདུད་རྩི་ཚིག་གི་ཟླ། ། འདོད་འཇོ་སོགས་མཆིས་ཕྱི་མ་གསར་འགྱུར་ཏེ། །ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། མིང་གི་མངོན་པར་བརྗོད་པའི་བསྟན་བཅོས་ནི་ཐོག་མར་རྒྱ་གར་འཕགས་པའི་ཡུལ་དུ་མེ་དཱི་ནི་ཀ་ར་དང་། པཎྜི་ཏ་དཔལ་འཛིན་སྡེས་བརྩམས་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པར་གསལ། དེ་བཞིན་མཁས་པ་ཆེན་པོ་ཧཱ་རཱ་བ་ལཱི་དང་། དྲག་པོའི་འབངས་རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་སྦྱར་བ་སོགས་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མང་དུ་མཆིས་ཀྱང་། དེ་དག་གི་ནང་ནས་ཁྱད་དུ་འཕགས་པ་ནི་སློབ་དཔོན་ཆེན་པོ་འཆི་མེད་སེང་གེས་མཛད་པའི་མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད་མཆོག་ཏུ་གྱུར་པ་ཡིན་ལ། འདིའི་རྒྱ་འགྲེལ་རྣམ་བཤད་བདུད་རྩི་དང་། ཚིག་གི་ཟླ་བ་གཉིས་ནི་པཱ་ཎི་པའི་ལུགས་ཀྱི་སྒྲ་སྒྲུབ་སྦྱར་བ་དང་། རབ་འབྱོར་ཟླ་བས་མཛད་པའི་འགྲེལ་པ་འདོད་འཇོ་ནི་ཙནྡྲ་པའི་ལུགས་ཀྱི་སྒྲ་སྒྲུབ་སྦྱར་བ་ཡིན”③ཞེས་པ་དང་། ཡང《ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་བ》ལས།“དེའང་རྒྱ་གར་དུ་ཕྱི་ནང་གཉིས་ཀར་མཁས་པའི་སློབ་དཔོན་འཆི་མེད་སེང་གེས་མཛད་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་འཆི་མེད་མཛོད་ཅེས་པ་ཡར་ལོ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན་ཞབས་ཀྱི་འགྱུར་ལ་ཕྱིས་ཞ་ལུ་ལོ་ཆེན་ཞབས་ཀྱིས་འགྱུར་བཅོས་པ་བསྟན་འགྱུར་དུ་བཞུགས་པ་དེ་དང་། དེའི་རྗེས་སུ་བྱུང་བ་བལ་ཡུལ་གྱི་པཎྜི་ཏ་དཔལ་འཛིན་སྡེས་མཛད་པའི་ད་ལྟ་རྩ་བ་བརླགས་པ་དེ་བོད་དུ་བྱུང་བའི་རྩ་བ་གྲགས་ཆེ་བ་གཉིས་ཡིན་ལ། དེའི་རྗེས་སུ་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་པ་འདོད་འཇོ་བ་མོ་ནི་ཤིན་ཏུ་གྲགས་ཆེ་བ་ཡིན། སྐབས་འདིར་འགྲེལ་པ་འདོད་འཇོ་ལས་བྱུང་བ་ལ་གཞིགས་ན། མངོན་བརྗོད་འདིའི་སྔོན་ལ་རྒྱ་གར་དུ་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་གཞུང་ཨུཏྤ་ལི་ཞེས་པ་དང་། མིང་གི་ཕྲེང་བ་དང་། རྟགས་ཀྱི་རབ་བྱེད་དང་། འཆི་མེད་ཕྲེང་བ་དང་། བོ་པཱ་ལི་ཏ་ལ་སོགས་པ་རིམ་བཞིན་མདོར་བསྡུས་དྲགས་པ་དང་། རྟགས་ཀྱིས་དམན་པ་དང་། མིང་གིས་དམན་པ་དང་། མ་རྫོགས་པ་དང་།སྡེ་ཚན་གྱིས་སྟོངས་པས་དེ་དག་གི་སྐྱོན་བསལ་བའི་བསྟན་བཅོས་འཆི་མེད་མཛོད་འདི་མཛད་ཅེས་དང་། ཡང་འདོད་འཇོའི་ཞབས་སུའང་། རིན་ཆེན་མཛོད་དང་། སྒེག་པ་གསལ་བ་དང་། སྐབས་གསུམ་གྱི་ལྷག་མ་དང་ཞེས་ཀྱང་འབྱུང་བས་སོ། ། གཞུང་འདིའི་གཞི་བྱ་སའི་བསྟན་བཅོས་སུ་འདོད་འཇོར་སྔོན་གྱི་སློབ་དཔོན་བྱཱ་ཌི་དང་། མཆོག་སྲེད་དང་། ཙནྡྲ་གོ་མི་དང་། བ་མ་ན་ལ་སོགས་པའི་བསྟན་བཅོས་ལས་བཏུས་ཏེ་ཞེས་པ་གཉིས་ཀྱིས་སློབ་དཔོན་འཆི་མེད་སེངྒེ་འདི་ནི་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཞི་པ་མན་དུ་བྱུང་བ་དཔོག་ནུས་ཏེ། སློབ་དཔོན་ཙནྡྲ་གོ་མི་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་གསུམ་པའི་ནང་བྱུང་བའི་མཁས་པ་ཞིག་ཡིན་པས་སོ། ། གཞན་ཡང་འདིའི་འགྲེལ་པ་པཎྜི་ཏ་རབ་འབྱོར་ཟླ་བས་མཛད་པའི་འདོད་འཇོ་འདིའི་མིང་སོ་སོའི་སྒྲའི་སྒྲུབ་ཚུལ་ནི་གཙོ་བོ་ཙནྡྲ་པའི་ལུགས་ཡིན་གསུངས་ཏེ། མཆོད་བརྗོད་དུ། མཐའ་ཡས་རྒྱུད་ཀྱི་མངོན་བརྗོད་ཆུ་གཏེར་རིན་ཆེན་གང་། །སྙན་ངག་མགྲིན་པ་དོ་ཤལ་བང་མཛོད་རྣམས་བཀོད་ནས། ། དཔལ་ལྡན་ཙནྡྲ་གོ་མིས་སྦྱར་བའི་ཕུལ་བྱུང་མདོ། ། དེས་ནི་རབ་ཏུ་བསྒྲུབས་པའི་ཆོ་ག་བདག་གིས་བརྩམས། །① ཞེས་པ་སོགས་ལས་སྔོན་གྱི་དུས་སུ་འཕགས་ཡུལ་དུ་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་རིག་གནས་དར་སྔ་ཞིང་ལྷག་པར་དུ་པཎྜི་ཏ་འཆི་མེད་སེངྒེ་མཆོག་གིས་མཛད་པའི་འཆི་མེད་མཛོད་འདི་འཕགས་ཡུལ་རང་དུའང་བསྟན་བཅོས་ཚད་ལྡན་དུ་བརྩི་བ་ཤེས་པས། རང་རེའི་ལོ་པཎ་རྣམས་ཀྱིས་དཔེ་གང་ལ་བལྟ་སའི་གཞི་སོགས་ནོར་མེད་པ་ནི་ཅི་ནས་ཀྱང་རིན་ཐང་ཆེའོ་སྙམ་མོ། །

ཡང་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་ནི་མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་གིས་གསུངས་པ་བཞིན། སྒྲུང་དང་རྒྱལ་རབས་ཁྲི་ཕྲག་གི་བརྩམ་གཞི་ལྟ་བུར་འཁུམས་པས། རྩོམ་རིག་སྒྱུ་རྩལ་དང་རིག་བྱེད་ཀྱི་གཞུང་སོགས་དར་སྔ་བ་ནི་ཀུན་ལ་གྲགས་པའི་གཏམ་དུ་ཟད་དེ། ལྷག་པར་དུ་སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་ལོ་ཆིག་སྟོང་ལྔ་བརྒྱ་ཡས་མས་སུ་དར་བའི་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་རིག་བྱེད་གཞུང་སྔ་མ《ངེས་བརྗོད་རིག་བྱེད》ནི་རིག་བྱེད་ཀྱི་ཐོག་མའི་མགོ་ཁུངས་ལྟ་བུར་བརྩི་སྟེ། ངེས་བརྗོད་རིག་བྱེད་གླུ་ཡི་མཛོད་ཅེས་གྲགས་པ་ལྟར་གཞུང་དེ་ནི་ཆེད་དུ་ལྷ་ཆེན་པོ་རྣམས་ལ་མཆོད་བསྟོད་ཀྱི་མན་ངག་ལྟ་བུར་གྲུབ་ཡོད་པས། སྐབས་དེ་ནས་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་ལ་ངག་གི་འདོད་འཇོའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་རྣམ་གྲངས་མང་བ་དང་ནང་དོན་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་དར་ཡོད་པ་དེས་ནི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་རིག་གནས་དར་བ་ལ་མཐུན་རྐྱེན་མང་པོ་བསྐྲུན་ཡོད་པར་ཁོ་བོས་འདོད། 《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཤེས་བྱ་མདོར་བསྡུས་རིན་ཆེན་འོད་ཚོམ》ལས།“སྐྱབས་གནས་ལྷ་དང་དཀོན་མཆོག་གི་ཆེ་བ་གདོན་པ་དང་། ལྷ་ཡི་སྒྱུ་འཕྲུལ་མི་འདྲ་བའི་ཁྱད་པར་གསལ་ལྷང་ངེར་བྱ་བའི་སླད་དུ། དེ་དག་གི་མིང་གི་འདོགས་ལུགས་དང་སྒྲ་ཡི་བརྗོད་ཚུལ་ལ་ནན་ཏན་བགྱིས་པའི་འབྲས་བུར་མ་ཧཱ་བྷཱ་ར་ཏ་དང་རཱ་མཱ་ཡ་ཎ་ཞེས་པའི་སྒྲུང་རབས་ཆེན་པོ་གཉིས་ཀྱིས་གཙོས་པའི་སྙན་ངག་གི་བསྟན་བཅོས་ཆེ་ཆུང་བགྲང་ཡས་པ་དང་། སྙན་ངག་གི་གསོས་སུ་གྱུར་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་དཔག་ཡས་པ་བྱུང་བར་གྱུར་ཏོ། །”②ཞེས་པ་བཞིན་དང་། མདོར་ན། གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་ནི་ངག་རིག་གི་རྣམ་དབྱེ་ཐམས་ཅད་ལ་དང་དོད་ཤུགས་ཆེར་བགྱིད་པའི་མི་རིགས་ཤིག་ཡིན་པ་ནི་ལེགས་པར་སྦྱར་བའི་སྐད་ལ་ལྷའི་སྐད་ཅེས་པ་དང་།དེ་ལས་གཞན་པའི་སྐད་ལ་དམན་པའི་མིང་གདགས་སྲོལ་ཡོད་པ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན། དེའི་ཕྱིར་རིག་བྱེད་ཀྱི་གཞུང་རེ་རེ་ལའང་རྗོད་བྱེད་ཀྱི་ཐབས་ཐུན་མོང་མིན་པ་རེ་ཡོད་ཅེས་མཁས་པ་རྣམས་གསུངས་པ་དེ་ལྟར་རོ། །

རང་རེར་མཚོན་ན་སློབ་དཔོན་ཐོན་མི་མཆོག་གིས་ད་ལྟའི་དབྱངས་གསལ་གཉིས་ཀྱི་བདག་ཉིད་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་འདི་མ་མཛད་སྔོན་ནས་ངག་ཐོག་ཏུ་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཡོད་པ་ནི་རིགས་པས་སྒྲུབ་ནུས་ཏེ། དཔེར་ན། སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་རིམ་བྱོན་གྱི་མཚན་གྱི་རྣམ་གྲངས་དང་གདགས་ཚུལ་སོགས་ལས་རྟོགས་ཤིང་། གཞན་གནའ་དེང་གི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་རང་རེར་གནའ་དུས་ནས་དོན་གཅིག་ལ་མིང་མང་པོས་བརྗོད་པའམ་མིང་གཅིག་ལ་དོན་མང་པོ་བསྟན་དུ་ཡོད་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་མ་བཀོད་ཡོད་པ་ལྟར་རོ། ། འོན་ཀྱང་། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་རིག་པའམ་རྣམ་གཞག་དེ་བྱུང་བ་ནི་ཅུང་འཕྱི་སྟེ། “བོད་ཡིག་ལ་བཀོད་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ལ་སྔ་བ་ཚིག་གི་གཏེར་ཞེས་བྱ་བ་མཛད་པས། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་ཐོར་རེ་ཙམ་མ་ཡིན་པར་དེའི་རིག་པ་བོད་ལ་བྱུང་བ་རེད་དོ། །”①ཞེས་དང་།“བོད་དུ་བྱུང་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མེས་པོ་ནི་ས་པཎ་གྱི་ཚིག་གཏེར་འདི་ཆགས་ཡོད་ལ། འདིའི་རྟེན་གཞི་ནི་འཆི་མེད་མཛོད་ཡིན་པ་གཞུང་རང་དུ་གསལ་བ་མ་ཟད་མཁོ་ཚིག་ཙམ་ལས་ཆ་ཚང་བསྒྱུར་ཡང་མེད་ཅེས་གསལ་ཁ་ཅན་གསུངས་ཡོད། ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་གྱི་རྗེས་ལ་ཞལ་སློབ་ཡར་ལོ་གུ་གེ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན་ཞབས་ཀྱིས་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་རྩ་བ་ཆ་ཚང་བསྒྱུར། དེ་དང་ཆབས་ཅིག་ཏུ་འགྲེལ་པ་འདོད་འཇོ་འདི་ཡང་བསྒྱུར་བར་མངོན། དེ་ཡང་གཞུང་རྩ་བ་དང་འགྲེལ་པ་གཉིས་ལ་ཞིབ་ཏུ་བརྟགས་ན། རྩ་བ་ལ་མཐོ་རིས་སྡེ་ནས་སྣ་ཚོགས་སྡེ་བར་སྡེ་ཚན་བཅོ་ལྔ་ཡོད་པ་གང་ཞིག། འགྲེལ་པ་འདོད་འཇོར་དང་པོ་མཐོ་རིས་སྡེ་ནས། བཅུ་པ་རྒྱལ་རིགས་ཀྱི་སྡེ་བའི་ཕྱེད་རྟའི་མངོན་བརྗོད་མན་ལ་འགྲེལ་པ་མེད་པ་མ་ཟད་འདིར་འོག་མ་རྣམས་ཀྱི་འགྲེལ་པ་མེད་པའི་སྐོར་སྡེ་དགེའི་དཔར་མའི་ཞབས་སུ། སློབ་དཔོན་རབ་འབྱོར་ཟླ་བས་མཛད་པའི་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་པ་འདོད་འཇོའི་བ་མོ་ལས་ཇི་ལྟར་རྙེད་པ་རྫོགས་སོ། ། ཞེས་གསུངས་ཡོད། ཡང་བླ་བྲང་མ་དཔེ་ལས། འཆི་བ་མེད་པའི་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་པ་འདོད་འཇོའི་བ་མོ་ཞེས་བྱ་བ། སློབ་དཔོན་རབ་འབྱོར་ཟླ་བས་མཛད་པ་ལས་སྟོད་ཀྱི་ཆ་ཅུང་ཟད་བསྡུས་ནས་བསྒྱུར་བ་རྫོགས་སོ། ། ཞེས་གསུངས་ཡོད། འདི་གཉིས་ཀ་ཡང་ཐོག་མར་ཡར་ལོས་བསྒྱུར་པ་གང་ཞིག། ཕྱིས་སུ་ཞ་ལུ་ལོ་ཆེན་གྱིས་འགྱུར་བཅོས་མཛད་པའི་སྐོར་ཡང་གསུང་སྟངས་ཙམ་ལས་དོན་གཅིག་ཏུ་གནས། དེས་ན་གཞུང་རང་ལའང་མི་འདྲ་བའི་ཆ་ཅུང་ཟད་འདུག་པས་དཔྱད་བྱ་ཡིན།”②ཞེས་པ་སོགས་ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་ནས་བརྒྱུད་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་རིག་པ་དར་ཚུལ་འདི་ལས་རྒྱས་པ་ཁོ་བོས་མ་མཐོང་། དེ་ལྟ་ནའང་། འདིར་བསམ་དགོས་པའི་གནད་གཉིས་ཡོད་དེ། ཐོག་མར་མངོན་བརྗོད་ཅེས་པའི་མིང་དེ་བོད་ལ་ནམ་བྱུང་བའི་ཐད་ལྕགས་ཐར་རྒྱལ་ལྟར་ན། ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་གིས་ང་བརྒྱད་མ་མཛད་པ་ནས་བྱུང་བར་འདོད་དེ། སྡེབ་སྦྱོར་ང་མཁས་སྙན་ངག་ང་ཉིད་མངོན་བརྗོད་འཆད་ལ་འགྲན་མེད་ང་། ། ཞེས་པ་ལས་རྟོགས་ཤིང་། ཡང་སྟོང་ར་པ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ་ཁོང་གིས་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ་རུ།“རྒྱ་གཞུང་འཆི་མེད་མཛོད་དང་འགྲེལ་པ་འདོད་འཇོའི་མཚན་དུ་མངོན་བརྗོད་ཅེས་པའི་བསྒྱུར་གཞིའི་སྐད་དོད་ཨ་བྷི་དྷཱ་ན་ཞེས་པ་མེད་པ་དང་། བོད་དུའང་ཆོས་རྗེ་ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏས་མཛད་པའི་གཞུང་གི་མཚན་ལ་ཚིག་གཏེར་ཞེས་པ་ལས་མངོན་བརྗོད་ཅེས་མེད་ལ། ཡང་ཆོས་རྗེ་མཆོག་གིས་མཁས་འཇུག་ལེའུ་དང་པོའི་སྐབས་འགར་མངོན་བརྗོད་ཅེས་པ་དང་། ཡང་མཁས་འཇུག་གི་སྐབས་ལ་ལ་དང་ཚིགས་སུ་བཅད་པ་འོག་མའི་ནང་རྒྱ་སྐད་རྀཀ྄་ཞེས་པའི་སྐད་དོད་ངེས་བརྗོད་སྒྲ་དེའང་ཡོད་པས་ན། ང་ཚོས་མངོན་བརྗོད་ཅེས་པ་གཏན་ཁེལ་བའི་མིང་འདི་ག་དུས་ནས་གཞི་རྒྱ་ཆེན་པོས་ཆགས་པའི་ཁུངས་དང་། ཁྱད་པར་གང་ལས་ཡིན་དཔྱད་པར་མཛད་དགོས།”③ཞེས་གསུངས་པས། མངོན་བརྗོད་ཅེས་པའི་མིང་འདི་ས་པཎ་མཆོག་གི་ང་བརྒྱད་མ་དང་མཁས་འཇུག་གི་སྔོན་དུ་ཡོད་མེད་སོགས་བརྟག་གཞི་གཅིག་དང་། གཞན་དུ་ཚིག་གཏེར་ནི་བོད་ལ་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་གཞུང་བྱུང་བའི་ཐོག་མ་ཡིན་པ་གོང་དུ་བཤད་ཟིན་མོད། འོན་ཀྱང་ཕྱིས་ཀྱི་མཁས་པ་ཚོས་སྡེ་པ་རིན་སྤུངས་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་སོགས་བསྟན་བཅོས་རེ་ཟུང་གི་མཚན་འཛིན་པ་ལས། ཀློང་རྡོལ་བླ་མས་མཛད་པའི《མིང་གི་རྣམ་གྲངས》དང་། ཀོང་སྤྲུལ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་གི《ཐུན་མོང་རིག་གནས་ཀྱི་རྣམ་གཞག》 ཤར་ཡུལ་ཕུན་ཚོགས་ཚེ་རིང་གི《བོད་ཀྱི་རིག་གནས་རྣམ་བཤད》 ཧོར་ཁང་བསོད་ནམས་དཔལ་འབར་མཆོག་གི་མངོན་བརྗོད་སྐོར་གྱི་གསུང་རྩོམ་སོགས་སུ་ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་གི་ཚིག་གཏེར་འདི་ལ་ཞལ་འཕངས་ཙམ་ཡང་མ་མཛད་པ་ནི་སྐབས་དེར་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་གང་དེར་འགྲེལ་པ་འགྲེལ་བཤད་སོགས་ཀྱི་འཕྲིན་ལས་ཆེར་མ་དར་བས་ཡིན་ནམ་བརྟག་གཞིའོ། ། གང་ལྟར་ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་གི་ཚིག་གཏེར་བྱུང་བའི་རྗེས་སུ་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་ཚོས་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་འགྲེལ་པ་དང་འགྲེལ་པཤད་མང་དུ་མཛད་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། བསྟན་འཛིན་རྒྱལ་མཚན་མཆོག་གི 《མངོན་བརྗོད་གསེར་གྱི་ལྡེ་མིག》དང་།

སི་ཏུ་པཎ་ཆེན་མཆོག་གི 《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ལེགས་བཤད་སྒོ་བརྒྱ་འབྱེད་པའི་ལྡེ་མིག》 སྐྱོགས་སྟོན་རིན་ཆེན་བཀྲ་ཤིས་མཆོག་གི 《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས》 ངག་དབང་བསྟན་འཛིན་མཆོག་གི 《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་བསམ་འཕེལ་ནོར་བུ》 དགེ་ཡེ་པ་ཚུལ་ཁྲིམས་སེང་གེས་མཛད་པའི《མངོན་བརྗོད་མིང་གི་ཚོགས་གསལ་བར་བྱེད་པ་བློ་གསལ་རྣ་ཆ》 མཁྱེན་བརྩེ་ལོ་ཙཱ་པས་མཛད་པའི《མངོན་བརྗོད་སྡེ་ཚན་བདུན་པ》 རིན་སྤུངས་ངག་དབང་འཇིགས་གྲགས་ཀྱིས་མཛད་པའི《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན》 དངུལ་ཆུ་ཆོས་བཟང་གིས་མཛད་པའི《མངོན་བརྗོད་རྒྱ་མཚོའི་ཆུ་ཐིགས》སོགས་མང་ངོ་། །

གཉིས་པ། 《མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད》དང་བོད་ཀྱི་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་བཤད་པ།

དེ་ཡང་འཕགས་ཡུལ་དུ་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་རིག་པ་དར་བའི་དགོས་པ་སོགས་ནི་གོང་དུ་ཅུང་ཙམ་གླེང་ཟིན་པས་བསྐྱར་དུ་མི་ཟློ་བར་བྱ་ལ། འདིར་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་དར་བའི་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་པ་ནི་ཁོ་བོས་གསལ་བོ་ཞིག་གླེང་མི་སྤོབས་ནའང་། མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད་ནི་སློབ་དཔོན་འཆི་མེད་སེང་གེ་མཆོག་གིས་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཞི་པའི་གཞུག་ཏུ་མཛད་པ་ཡིན་པ་ནི།“གཞུང་འདིའི་གཞི་བྱ་སའི་བསྟན་བཅོས་སུ་འདོད་འཇོར་སྔོན་གྱི་སློབ་དཔོན་བྱཱ་ཌི་དང་། མཆོག་སྲེད་དང་། ཙནྡྲ་གོ་མི་དང་། བ་མ་ན་ལ་སོགས་པའི་བསྟན་བཅོས་ལས་བཏུས་ཏེ་ཞེས་པ་གཉིས་ཀྱིས་སློབ་དཔོན་འཆི་མེད་སེངྒེ་འདི་ནི་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཞི་པ་མན་དུ་བྱུང་བ་དཔོག་ནུས་ཏེ། སློབ་དཔོན་ཙནྡྲ་གོ་མི་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་གསུམ་པའི་ནང་བྱུང་བའི་མཁས་པ་ཞིག་ཡིན་པས་སོ། །”①ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་རོ། །དེ་ལྟ་ནའང་། རང་རེར་ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་གི་ཚིག་གཏེར་ཞེས་བྱ་བའི་སྔོན་ལ་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་རིག་པ་མ་དར་བ་ནི་བདེན་པར་མཐོང་སྟེ། ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་ཁོང་གིས་ཐོག་མར་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་ནང་དོན་ཁ་ཤས་ཚུར་བསྒྱུར་པ་ནི། 《མཁས་པ་འཇུག་པའི་སྒོ》ལས།“ལེགས་པར་སྦྱར་བའི་སྐད་ལ་མཛེས་པ་བྱུང་ན། འཇིག་རྟེན་ཕལ་ཆེར་ལ་མ་གྲགས་པའི་སཾ་སྐྲྀ་ཏས་སྦྱར་བ་ཡིན་པས། ཨ་མ་ར་ཀོ་ཥཱ་དང་། བི་ཤ་པྲ་ཀཱ་ཤ་ལ་སོགས་པ་མིང་གི་མངོན་བརྗོད་རྣམས་ལེགས་པར་ཤེས་པ་ཚིག་གི་དོན་ཐམས་ཅད་ལ་ཐེ་ཚོམ་མེད་པ་ཡིན་ནོ། ། འདིའི་ཕྱོགས་ཙམ་ཁོ་བོས་ཚིག་གི་གཏེར་དུ་བཤད་པ་ལྟར་ཤེས་པར་བྱའོ། །”①ཞེས་དང་། ཡང་ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་གིས་མངོན་བརྗོད་སོགས་ཇི་ལྟར་བསླབ་ཚུལ་ནི་ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་བསྡུས་པ་རུ་བྲམ་ཟེའི་རིགས་ཀྱི་པཎྜི་ཏ་སུ་ག་ཏ་ཤྲཱི་ཞེས་པ་ལས་མངོན་བརྗོད་ཨ་མ་ར་ཀོ་ཥཱ་སོགས་བསླབས་ཞེས་བསྟན་པས་རྒྱས་པ་གཞུང་དངོས་ལ་གཟིགས་འཚལ།

ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་གིས་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་རྒྱས་ཤོས་འཆི་མེད་མཛོད་ལ་ཐུགས་འགྲུས་གནངས་ཤིང་མཐར་དེ་ཉིད་ལས་བོད་ལ་མཁོ་བ་ཁ་ཤས་རང་སྐད་དུ་བསྒྱུར་པས་ཐོག་མར་བོད་ལ་མངོན་བརྗོད་རིག་པའི་མྱུ་གུ་འབུས་པ་ནི་བསྙོན་མེད་ལགས་ཤིང་། དེ་ལྟར་ས་པཎ་མཆོག་གི་ཚིག་གཏེར་ཞེས་བྱ་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་གཞུང་རྨང་གཞི་བྱས་པའི་སྟེང་ནས་བོད་ལ་མི་རིགས་རང་གི་མཁས་པས་མཛད་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་གྲགས་ཆེན་ཁ་ཤས་བྱུང་ཞིང་། དེ་དག་ལས་ཀྱང་འཕྲིན་ལས་རྒྱས་ཤོས་སུ་གྱུར་པ་ནི་དཔེར་ན་རིན་སྤུངས་ངག་དབང་འཇིགས་གྲགས་མཆོག་གིས་མཛད་པའི《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན》དང་། དངུལ་ཆུ་དྷརྨ་བྷ་དྲ་མཆོག་གིས་མཛད་པའི《མངོན་བརྗོད་རྒྱ་མཚོའི་ཆུ་ཐིགས》སོགས་མང་ངོ་། ། དེས་ན་སྤྱིར་རྒྱ་གར་གྱི་མཁས་པས་བསྟན་བཅོས་མཛད་ཚུལ་དང་ཡང་ན་རྒྱ་གར་གྱི་མཁས་པས་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཛད་ཚུལ་གྱིས་བོད་ཀྱི་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞིའི་གྲུབ་ཚུལ་ལམ་ས་བཅད་ལེན་སྟངས་སོགས་ལ་ཤན་ཤུགས་ཐེབས་ཡོད་དམ་སྙམ་ན་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་གིས་མཛད་པའི་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་རྒྱ་མཚོ་ལྟ་བུར་མཚོན་ནའང་།ཁོང་གིས་འཆི་མེད་མཛོད་ལས་མཐོ་རིས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་ཀླད་ལ་བོད་རང་གི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ཡོན་ཏན་མངོན་པ་སོགས་ལ་དགོངས་ནས་སངས་རྒྱས་ཀྱི་མཚན་གྱི་མངོན་བརྗོད་སྡེ་ཚན་ཞིག་དམིགས་སུ་བཀར་བ་ལས། དེ་མིན་གཞུང་སྤྱིའི་ས་བཅད་ལེན་སྟངས་སོགས་ནི་མཐོ་རིས་དང་ས་འོག་གི་སྡེ་ཞེས་ཕལ་ཆེར་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་གཞུང་ལྟར་མཛད་ཡོད་དོ། །ཡང་འཆི་མེད་མཛོད་ཅེས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ས་བཅད་དང་ཁོག་འབུབས་དེ་ཅི་འདྲ་ཡིན་ཟེར་ན། སྤྱིར་ས་བཅད་གསུམ་གྱིས་བསྟན་པ་ནི། མངོན་བརྗོད་མུ་ཏིག་ཕྲེང་བ་ཞེས་པ་བསྟན་པའི་སྐབས་གསལ་བ་ལྟར།“གཞུང་གི་སྒྲིག་ཚུལ་ཡང་མཐོ་རིས་དང་ས་སྟེང་ས་འོག་སྡེ་རུ་བྱས་ཏེ་བསྒྲིགས་པ། དེའང་འཆི་མེད་མཛོད་ལྟར་ནང་པའི་སངས་རྒྱས་སོགས་ཀྱང་མཐོ་རིས་ཀྱི་སྡེར་བསྡུས་ནས་བསྟན”②ཞེས་དང་།“རིམ་བཞིན་མངོན་བརྗོད་ནང་གི་མིང་གཞི་དག་སྡེ་ཚན་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བ་མཐོ་རིས་ཀྱི་སྡེ་ཚན། ས་སྟེང་གི་སྡེ་ཚན། ས་འོག་གི་སྡེ་ཚན་གསུམ་སྟེ་མདོར་ན་འཇིག་རྟེན་ཡོངས་ས་གསུམ་དུ་བསྡུས་ནས་སྟོན་ཚུལ་ནི་རྒྱ་གར་གྱི་བཤད་སྟངས་ཡིན།”③ཞེས་པ་ལྟར་རོ། ། ཡང་གོང་དུ་བཤད་པ་བཞིན་ཆོས་རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་གིས་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་མཛད་སྐབས་དམིགས་བསལ་དུ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་མཚན་གྱི་སྡེ་ཚན་གང་ཞིག་མཐོ་རིས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་ལས་ལོགས་སུ་ཕྱུང་བ་ནི་དམིགས་བསལ་ཡིན་ཏེ།“རང་གཞུང་གི་ཁྱད་ཆོས་ལ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་དེ་གསར་དུ་བསྣོལ་བ་འདིའི་དྲིན་ལས་ཕྱིས་བོད་དུ་བྱུང་བའི་མངོན་བརྗོད་མང་ཆེ་བར་ཐོག་མར་སངས་རྒྱས་བྱང་སེམས་མཚན་གྱི་རྣམ་གྲངས་འགོད་བཞིན་ཡོད་པ་དག་ཆོས་རྗེའི་གཟི་འོད་ལས་བྱུང་བ་ཡིན།”④ཞེས་བཤད་ནའང་། འདིར་བོད་རང་གི་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་མཚན་གཞིར་བགྲང་འོས་པ《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན》དང《མངོན་བརྗོད་རྒྱ་མཚོའི་ཆུ་ཐིགས》གཉིས་ཀར་མཚོན་ནའང་གཞུང་གི་ས་བཅད་ལེན་ཚུལ་ནི་ཕལ་ཆེར་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་གཞུང་ལྟར། མཐོ་རིས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་དང་ས་འོག་གི་སྡེ་ཚན། ས་གཞིའི་སྡེ་ཚན་དང་། ཡང་ན་མཐོ་རིས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་དང་སའི་སྡེ་ཚན། མིའི་སྡེ་ཚན་བཅས་སུ་ཕྱེ་ཡོད་དོ། ། ཡིན་ནའང་། 《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན》ལྟར་ན་སྤྱིའི་སྡེ་ཚན་ཞིག་གཞུག་ཏུ་བསྣན་ནས་ཡོད་པ་ནི་དམིགས་བསལ་དུ་གྱུར་འདུག མདོར་ན། བོད་རང་གི་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་རྣམས་ཀྱི་ས་བཅད་དང་རྩོམ་པའི་རྣམ་གཞག་སོགས་ནི་འཆི་མེད་མཛོད་དང་ས་པཎ་མཆོག་གི་ཚིག་གཏེར་གཉིས་ལ་དཔེ་བལྟས་ནས་བྱུང་བ་ཡིན་པས། སྔ་མ་སྔ་མ་ནི་ཕྱི་མ་ཕྱི་མའི་གཞུང་གི་རྟེན་གཞིར་གྱུར་པ་དེས་ལོ་པཎ་བཀའ་དྲིན་ཅན་དག་གིས་ཆོས་ཁུངས་རྣམ་དག་གི་ཕྱག་སྲོལ་བསྐྱངས་པ་རྟོགས་སླའོ། ། ཡང་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་གཞུང་གི་བསྟན་བྱ་བྱེ་བྲག་པའི་དབང་དུ་བཏང་ནའང་མིང་ཁ་ཤས་ཤིག་གི་དབྱེ་སྒོ་དེ་འཆི་མེད་མཛོད་ལ་གཏུགས་ནས་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ་སྟེ། དཔེར་ན། “རིག་འཛིན་ཆུ་བྱུང་གནོད་སྦྱིན་དང་། ། སྲུང་མ་དྲི་ཟ་མི་འམ་ཅི། ། ཤ་ཟ་གྲུབ་པ་གསང་བ་པ། ། འབྱུང་བོ་འདི་དག་ལྷ་ལས་བྱུང་། །ཞེས་གསུངས་ཏེ། ད་ལྟ་རིགས་འདི་དག་ལས་འགའ་ཞིག་དུད་འགྲོའི་རིགས་དང་འགའ་ཞིག་ཡི་དྭགས་སུ་དྲངས་ཀྱང་། འཆི་མེད་མཛོད་དང་གཞུང་འདི་ལས་ནི་འདི་དག་ལྷ་ལས་བྱུང་བར་འདོད་དོ། །”①ཞེས་བསྟན་ཡོད་ཅིང་། གཞུང་འདི་གཉིས་མ་ཟད《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན》ལས་ཀྱང་འདི་དག་འཆི་མེད་མཛོད་ལྟར་ལྷའི་རིགས་སུ་བགྲང་ཡོད་དེ།“རིག་འཛིན་ཆུ་སྐྱེས་གནོད་སྦྱིན་དང་། ། སྲིན་པོ་དྲི་ཟ་མིའམ་ཅི། ། ཤ་ཟ་གསང་བ་གྲུབ་པ་དང་། ། འབྱུང་བོ་འདི་དག་ལྷ་ལས་བྱུང་། །”②ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་རོ། །

གསུམ་པ། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་དང་དེའི་རིག་གནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་དོན་སྙིང་།

ལར་རིག་གནས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་རིགས་གཞུང་ལྟ་ཚུལ་གང་ལ་མཚོན་ནའང་། མི་རིགས་ཤིག་གི་རིག་གནས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་ཁྱད་ཆོས་ནི་སྐད་བརྡ་དང་ཡང་ན་སྐད་བརྡའི་འགྱུར་གཟུགས(语言变体)སམ་གཤིས་ཉམས་ལས་མངོན་དགོས་ཤིང་། སྐད་བརྡ་ཅི་འདྲ་ཞིག་ཡིན་པ་ལ་གཞིགས་ནས་དེར་བསྟུན་གྱི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་ལ་རྒྱུས་མངའ་ལེན་ཆོག་པ་དང་། ཡང་ན་རིག་གནས་ཀྱི་བསྟན་དོན་དང་ཁྱད་ཆོས་ཇི་སྙེད་པ་ནི་ཕལ་ཆེར་སྐད་བརྡ་ལས་མངོན་སྲིད་པས། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་དང་དེའི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་ཡང་རིག་གནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་དམིགས་བསལ་བ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པར་ཁོ་བོས་འདོད་དོ། །

སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ཀྱི་དབྱེ་སྒོ་ལྟར་ན་སྤྱིར་མངོན་བརྗོད་རིག་པ་ནི་རིག་གནས་ཆུང་བ་ལྔའི་ནང་གསེས་ཤིག་ཏུ་བགྲང་ཡོད་ཅིང་། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་གྲུབ་ཚུལ་དང་ཁྱད་ཆོས་སོགས་ཀྱང་གནའ་དེང་གི་མཁས་པ་ཚོས་མང་དུ་གསུངས་ཡོད། དཔེར་ན། བརྡ་སྤྲོད་སྨྲ་བ་དཔའ་རིས་སངས་རྒྱས་ཀྱིས་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཕན་ཡོན་ཕྱོགས་ལྔ་ནས་གསུངས་པ་ནི། བློ་སྒོ་འབྱེད་པའི་ནུས་པ་དང་ཤེས་བྱ་བློར་འཛིན་གྱི་ནུས་པ། དོན་གྱི་ཁྱད་པར་ཅན་སྟོན་པའི་ནུས་པ། ཚིག་མཛེས་པར་བྱེད་པའི་ནུས་པ།མིང་གསར་དུ་འདོགས་པར་དཔེ་འདྲེན་པའི་ནུས་པ་ལྡན་པ་བཅས་སོ། ། དོན་དམ་པར་བཤད་ན་དེ་ནི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་དགོས་པའང་ཡིན་ལ་དེས་བོད་སྐད་ཀྱི་བརྡའི་སྦྱོར་བ་ལ་དམིགས་བསལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་གཤིས་ཉམས་ཡོད་པ་མཚོན་ཡོད། སྐད་བརྡ་སྤྱོད་མཁན་གྱི་ངོས་ནས་བཤད་ན་དེར་བསམ་ཡན་གྱི་ནུས་པ་དང་རྗེས་དཔག་གི་བསམ་བློ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡོད་པའང་མཚོན་ནུས་ཏེ། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་ནི་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཡུལ་ཉིད་ཡུལ་ཅན་བརྡའི་ཡུལ་དུ་འཛིན་སྐབས་ཡུལ་གྱི་གྲུབ་རྐྱེན་བྱུང་རིམ་དང་། ཁྱད་ནུས་ངོ་བོ་སོགས་ལ་རྟོག་འཇུག་ནན་མོ་བྱས་པའི་གྲུབ་དོན་ཡིན་པས་སོ། ། དེའི་ཕྱིར།“བོད་སྐད་ཀྱི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་ནི་རང་དགར་གྲུབ་པ་ཞིག་མ་ཡིན་ཏེ། དེ་ནི་རྗེས་དཔག་གཏན་ཚིགས(逻辑推理)དང་དངོས་སྣང་བསམ་བློ(形象思维)ཟུང་དུ་འབྲེལ་ནས་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། ཡང་ན་བྱ་དངོས་གང་དེར་གཉུག་མ་ནས་བདོག་པའི་དངོས་ཡོད་ཀྱི་ཉམས་ཁྱད་དེར་དམིགས་ནས་བྱུང་བའི་བསམ་གཞིག་གི་འཕྲོས་རྟོག་སྣ་ཚོགས་པའི་གྲུབ་དོན་ཡིན།”①ཞེས་པ་ལྟར། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གང་ཞིག་ཡིན་ནའང་དེ་ནི་མི་རིགས་ཤིག་གི་ཐུན་མོང་གི་བསམ་པའི་འཁྱེར་སོ་དང་དེའི་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་གཉིས་འབྲེལ་ནས་མ་བྱུང་བ་ཞིག་མེད་པས་སོ། ། ཡང་སྐབས་དོན་གླེང་བྱར་གྱུར་པ་ནི་སྤྱིར་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་དང་བྱེ་བྲག་རིག་བྱེད་གཏམ་རྒྱུད་ལས་བྱུང་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་རིག་གནས་བསྟན་དོན་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ལས་ཀྱང་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་སྐད་བརྡའི་མཛེས་ཉམས(语言美感)ཏེ། གཏམ་རྒྱུད་ཉམས་སུ་མྱོང་བའི་སྐད་བརྡའི་མཛེས་ཉམས་དང་ཚིག་སྦྱོར་གྱི་སྡེབ་ཁྱད་ཁ་སྐོང་བའི་མཛེས་ཉམས། སྐད་ཆའི་ཟློས་སྐྱོན་སེལ་བའི་མཛེས་ཉམས། བསྟན་དོན་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་མཛེས་ཉམས་སོགས་ལྟ་བུའོ། ། ཡང་འདིར་བཤད་པའི་མཛེས་ཉམས་ཞེས་པ་ནི་སྤྱིར་མཛེས་སྡུག་རིག་པའི་ཆེད་སྤྱོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཅིག་ཡིན་ནའང་། རིག་གནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཁྲོད་དུ་བཤད་པའི་སྐད་བརྡའི་མཛེས་ཉམས་ཞེས་པ་ནི་མཛེས་རིག་དང་འབྲེལ་བ་ཏན་ཏན་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན། དེ་ཡང“མཛེས་ཉམས་ཞེས་པའི་མཛེས་ནི་མཛེས་སྡུག་ཅེས་པ་སྟེ་ཡིད་སེམས་དབང་མེད་དུ་འཕྲོག་ཅིང་ལྟ་ན་སྡུག་པ་དང་ངོ་མཚར་ཆེ་བར་སྣང་བའི་དངོས་སྟོབས་ཀྱི་དཔལ་ཞིག་ལ་བྱ་ཞིང་།ཉམས་ནི་ཁྲེར་ཎི་ཞོ་ཧྥུ་སི་ཅུས་མངོན་པར་ཉམས་སུ་མྱོང་དུ་ཡོད་པའི་དོན་ཏེ། དབང་ཤེས་ཚང་བའི་མི་ཞིག་གིས་ཟས་བཅུད་འཛོམས་པར་སྦྱར་བའི་ཟས་ལོངས་སུ་སྤྱད་ན་དེའི་རོ་དང་བྲོ་བ་མྱོང་ཐུབ་ཅིང་ཡིད་ལ་དགའ་ཞིང་ཚིམ་པའི་བདེ་བ་སྐྱེས་པ་ལྟར་རྣམ་དཔྱོད་ལྡན་པའི་ལྟ་མཁན་གྱིས་ཟློས་གར་གྱི་ངག་བརྗོད་དང་ལུས་ཉམས་དུ་མའི་སྒོ་ནས་ཡིད་ཀྱི་འགྱུར་བ་སྣ་ཚོགས་འཁྲབ་སྟོན་བྱས་པ་ལས་ནང་སེམས་ཀྱི་རང་བཞིན་ཉམས་སུ་རྟོགས་ཐུབ་པས་ཡིད་སྤྲོ་ཞིང་བློ་ཚིམ་པའི་སྣང་བ་སྐྱེས་ངེས་ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཡིད་དབང་འཕྲོག་པའི་ནུས་པའམ་བྲོ་ཉམས་ཁྱད་པར་ཅན་ཞིག་ལ་བྱ”②

བས། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་དག་ལ་མཚོན་ནའང་དེའི་ཤུགས་སུ་རིག་གནས་ཀྱི་བསྟན་བྱ་ཉམས་མཚར་བ་རེ་བསྐུངས་ནས་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། གཏམ་རྒྱུད་དང་སྦྱར་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་སྟེ། དྲང་སྲོང་ཕུར་བུའི་མངོན་བརྗོད་ཐིགས་པས་བསངས་ཞེས་པ་ལྟ་བུ་ལ་མཚོན་ན། “སྔོན་ལྷ་གནས་སུམ་ཅུ་རྩ་གསུམ་པར་བྲམ་ཟེ་སརྦ་ཛྙ་ཟེར་བའི་སྒྲ་མཁན་ཞིག་བྱུང་། དེས་ལྷའི་དབང་བོ་བརྒྱ་བྱིན་ལ་སྒྲའི་བསྟན་བཅོས་བསླབས། བརྒྱ་བྱིན་གྱིས་དྲང་སྲོང་ཕུར་བུ་ལ་བསླབས་ཏེ། ལྷ་རྣམས་ཀྱི་སྒྲའི་སྟོན་པར་བསྐོས་པ་ན། དེ་ང་རྒྱལ་ཆེ་བས་ལྷ་རྣམས་ཀྱིས་བསྟེན་དཀའ་བ་བྱུང་ཚེ། བརྒྱ་བྱིན་གྱི་ཕུར་བུ་ལ་གསེར་བུམ་ཞིག་བསྐུར་ཏེ། རྒྱ་མཚོའི་ཆུ་བུམ་པ་གང་ལོངས་གསུངས་པ་ལྟར་བླངས། དེ་ལ་ཀུ་ཤའི་རྩེས་ཆུ་ཐིགས་པ་གཅིག་བླངས་ནས། སྒྲ་ཡི་བསྟན་བཅོས་རྒྱ་མཚོ་ཙམ། །

ཁོ་བོས་ཤེས་པ་བུམ་པ་གང་། ། ཁྱོད་ཀྱིས་ཤེས་པ་ཆུ་ཐིགས་ཙམ། ། ཞེས་གསུངས་པས། རྒྱ་མཚོའི་ཐིགས་པ་ཙམ་གྱི་དཔེས་ཕུར་བུའི་དྲན་པ་གསལ་བར་བསླངས་ཤིང་། ང་རྒྱལ་གྱི་སྙེམས་པ་ཡང་བསངས་སོ། །”①ཞེས་པ་ལྟ་བུ་སྟེ། ཐིགས་པས་བསངས་ཞེས་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཤུགས་སུ་བསྐུངས་པའི་གཏམ་རྒྱུད་མ་ཤེས་ན་མིང་དེའི་སྐད་བརྡའི་མཛེས་ཉམས་གང་ཞིག་ཉམས་སུ་མྱོང་བའི་སྐལ་བ་མེད་ལ། གཏམ་རྒྱུད་དེ་ཤེས་པས་འཆད་མཁན་དང་བཤད་ཡུལ་གཉིས་ཀྱིས་སྐད་བརྡའི་མཚོན་དོན་ཁྱད་པར་བ་དེ་ལ་ཉམས་སུ་མྱོང་ནུས་ཤིང་ཡིད་ལའང་སྤྲོ་ཚོར་བྱིན་ནུས་པ་ལྟར་རོ། ། ཡང་དཔེར་ན། ཚིག་སྦྱོར་གྱི་སྡེབ་ཁྱད་སྐོང་བ་དང་སྐད་ཆའི་ཟློས་སྐྱོན་སེལ་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་སྐད་བརྡའི་མཛེས་ཉམས་ནི། འཆི་མེད་ཡུལ་དུ་གཤེགས་ཕྱིར་ཤཱཀྱའི་ཏོག།། ཀུན་གསལ་ངོས་སུ་ཐོགས་མེད་རྒྱུ་བ་ན། ། རྟ་བདུན་མཁའ་ལ་འགྲོ་ཞེས་བླུན་པོ་འགའ། ། པད་དཀར་འདབ་མ་འཛུམ་ལ་ལྟ་ཕྱིར་རྒྱུག།། ཅེས་པའི་ཚིགས་བཅད་འདིའི་རྐང་བ་དོ་མཉམ་པ་དང་། འཆི་མེད་ཡུལ་དང་ཀུན་གསལ་ཞེས་ནམ་མཁའི་མངོན་བརྗོད་དྲངས་པས་ཚིག་གི་ཟློས་སྐྱོན་སེལ་ནུས་ཤིང་ཚེག་བར་མང་ཉུང་གི་སྡེབ་ཁྱད་ཀྱང་དངོས་སུ་སྐོང་ནུས་པས་ཀློག་སྤྲོ་ཞིང་མཛེས་ཚོར་གྱི་སྙན་རོ་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་སྟེར་ནུས་པ་ལྟ་བུའོ། ། ཡང་བསྟན་དོན་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་མཛེས་ཉམས་ཀྱིས་ཕྱུག་པའི་མངོན་བརྗོད་ནི། ཉི་མའི་མིང་ལ་པད་མའི་གཉེན་ཞེས་པ་དང་། ཟླ་བའི་མིང་ལ་ཀུ་མུད་གཉེན། ལྟ་བུ་དང་། སྤྱང་ཀི་ལ་གཡོ་སྲུང་ཟེར་བ་ལྟ་བུ་སྟེ།“སྤྱང་ཀི་ལ་གཡོ་སྲུང་ཟེར་དོན། ར་ལུག་སོགས་དེའི་ཚང་ཁར་སོང་ན་མི་འཛིན་ཏེ། བཟུང་ན་མིས་ཤེས་ན་ཕྲུ་གུ་ལ་གནོད་པར་དོགས་ནས། གཡོ་ཐབས་ཀྱིས་སྲུང་བར་བྱེད་པར་ཤེས་པའི་ལུག་རྫི་ནི། ལུག་སྤྱང་ཚང་ལོགས་སུ་སོང་ནའང་སེམས་བདེ་བ་ཡིན།”②ཞེས་པ་ལྟ་བུ་སྟེ། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་དོན་གནད་རྟོགས་ན་དེའི་ཤུགས་སུ་སྐད་བརྡའི་འགྲོས་ལ་སྦྱར་བའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་ཡང་ན་མེས་པོ་དག་གིས་ཆོས་དངོས་ཐམས་ཅད་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱས་པའི་ཉམས་མྱོང་གི་གསང་གནད་རྟོགས་ནུས་པའི་དགེ་མཚན་ཡོད་པ་ལྟ་བུའོ། །

དེ་ཡང་དབྱངས་ཅན་མགུལ་རྒྱན་གྱི་སྙན་ངག་གི་རྒྱན་ལས།“གང་ཞིག་དོན་གང་རབ་གསལ་དང་། ། རབ་མཛེས་དེ་ཡི་མངོན་བརྗོད་དེ། །”③ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་བོ་ནི་གཏམ་རྒྱུད་ཀྱིས་ཕྱུག་པའི་བརྡ་དོན་ལ་སྒྲ་བཤད་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ་ཡོད་པ་དང་དེ་ཉིད་སླར་ཡང་སྐད་བརྡའི་མཛེས་ཉམས་སུ་འགྱུར་རུང་བ་དེའོ། །“སྐད་བརྡའི་མཛེས་ཉམས་ནི་མཛེས་ཚོར་གཞན་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ་ངེས་ཏེ། དེ་ནི་རིག་གནས་ཤིག་གི་ཡུན་རིང་གི་གྲུབ་དོན་ཡིན་པས་དེར་རྔམ་མཐུག་ཅིང་གཏིང་ཟབ་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སེམས་ཁམས་རྨང་གཞི་གྲུབ་ཡོད། དེའི་ཕྱིར་སྐད་བརྡའི་མཛེས་ཉམས་ལ་རིག་གནས་ཀྱིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པ་ནི་བསྙོན་དུ་མེད་དོ། །”①ཞེས་པ་ལྟར།སྐད་བརྡ་ཅི་འདྲ་ཞིག་ཡིན་ནའང་དེ་ཉིད་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་མི་རིགས་དེར་མཚོན་ན་རང་རང་གི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ཀྱི་མཚོན་དོན་དང་བསྟན་བྱ་ཞིག་མེད་མི་སྲིད་པས། མངོན་བརྗོད་རིག་གནས་ལྟ་བུ་ལ་མཚོན་ནའང་ཡུན་རིང་བའི་རིག་གནས་ཀྱི་རྒྱུན་ཞིག་སྐད་བརྡའི་གཤིས་ཉམས་སུ་ཤར་བ་དེ་ཁོ་ནའོ། ། སྤྱིར་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་ཕལ་ཆེ་བར་རིག་བྱེད་གཏམ་རྒྱུད་རེ་ཤོད་དུ་ཡོད་པ་ནི“རྒྱ་གར་གྱི་རིག་གནས་རྔམ་མཐུག་པའི་རྟགས་མཚན་ཡིན་ཏེ། འཛམ་གླིང་ན་གྷི་རིག་དང་། ཨེ་རྗིབ་དང་། ཏ་ཟིག་སོགས་གནའ་བོའི་ཤེས་རིག་ཆེས་ཆེར་དར་བའི་ཡུལ་གྲུ་འགའ་མ་གཏོགས་འདི་ལྟ་བུའི་ལྷ་དང་ལྷའི་གཏམ་རྒྱུད་གྱ་ནོམ་པ་ཞིག་སུ་ལའང་མེད་དོ། །”②ཞེས་པ་ལྟར། གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་ལྷ་སྒྲུང་གི་ཤུགས་རྐྱེན་དེས་རང་རེར་ཡང་དེ་དང་ཆ་འདྲ་བའི་སྒྲུང་སོགས་མང་དུ་དར་ཞིང་། ཡང་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་རིག་བྱེད་གཏམ་རྒྱུད་ལས་བྱུང་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་དག་དུས་ཡུན་ངེས་ཅན་ཞིག་བརྒྱུད་རྗེས་རང་རེའི་སྐད་ཡིག་གི་ནང་དུ་རྒྱ་ཆེར་སྤྱོད་ཅིང་མཐར་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་རིག་པ་ཚུན་ཆད་ཀྱང་དར་བ་དེའོ། །

མདོར་ན། རིག་བྱེད་གཏམ་རྒྱུད་ལས་བྱུང་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་དག་ལ་སྐད་བརྡའི་མཛེས་ཉམས་ཤིག་ཡོད་པ་དེ་མཐར་གཏུགས་ན་མི་རྣམས་ལ་བློ་སྒོ་འབྱེད་པ་དང་འཛད་མེད་ཀྱི་སྤྲོ་ཚོར་ཞིག་སྦྱིན་ནུས་པ་དེའི་སྟེང་དུ་ཡོད་ཅིང་། དཔེར་ན། ལྷ་དབང་ཕྱུག་གི་མངོན་བརྗོད་ལ་གངྒཱ་འཛིན་པ་ཞེས་སྦྱར་དོན་ཤེས་ན་མིང་བརྡ་དེ་ཉིད་ཡིད་ལ་ངེས་སླ་ཞིང་དང་བ་འདྲེན་པའི་ནུས་པ་ཡོད་དེ། བསྐལ་པ་ཆེན་པོ་འདི་ཉིད་འཇིག་པའི་དུས་ལ་བབས་པ་ན། མཐོ་རིས་ཀྱི་གནས་ཐམས་ཅད་བསྐལ་པ་འཇིག་པའི་མེས་སྲེག་པའི་དུས་སུ་ལྷ་མོ་གངྒཱ་ལྷ་ཡུལ་ནས་མར་ལྷུང་སྐབས་ལྷ་དབང་ཕྱུག་ཆེན་པོས་ནམ་མཁའ་ལ་རང་གི་རལ་བ་བརྐྱངས་ཏེ་རལ་བའི་སྟེང་དུ་ལྷ་མོ་གངྒཱ་བཟུང་བ་ནས་གངྒཱ་འཛིན་དུ་གྲགས་པར་བཤད་པ་ལྟར་རོ། ། སྤྱིར་སྐད་བརྡ་ནི་བརྡ་སྤྲོད་པའི་ལག་ཆ་ཡིན་པ་བསྙོན་དུ་མེད་མོད། དེར་རིག་གནས་ཀྱི་ཆར་གཏོགས་པའི་བདེན་དགེ་མཛེས་གསུམ་གྱི་ངོ་བོ་ཞིག་ཀྱང་ལྷམ་མེ་ལྷན་ནེར་ཆགས་ནས་ཡོད་པས། མིང་བརྡ་ལས་མི་རིགས་གང་དེའི་ཕྱི་སྣོད་ཀྱི་བཀོད་པ་དང་ནང་བསམ་པའི་འཁྱེར་སོ་སོགས་རིམ་བཞིན་ལྷང་ལ་ཕུད་ཡོད། དེའི་ཕྱིར། འདིར་རིག་བྱེད་གཏམ་རྒྱུད་ལ་སྦྱར་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་གྲུབ་ཚུལ་སོགས་ལས་འཕྲོས་ཏེ་དེའི་རིག་གནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་བསྟན་བྱའམ་ཞིབ་འཇུག་གི་དོན་སྙིང་སོགས་ཅུང་ཙམ་ཞིག་གླེང་ཁུལ་བགྱིས་པ་འདི་ལ་དཔྱོད་ལྡན་རྣམས་ཀྱིས་ཡོ་བསྲང་གནང་རོགས་ཞུའོ། །

* ལྷ་མོ་སྐྱབས། སི་ཁྲོན་རྔ་བ་ཁུལ་ཛམ་ཐང་རྫོང་རྡོ་སྟོད་ལྟེ་གནས་སློབ་ཆུང་དུ་ཕྱག་ལས་གནང་བཞིན་ཡོད།

① ཤར་ཡུལ་ཕུན་ཚོགས་ཚེ་རིང་། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་རྣམ་བཤད། [M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015:532.

② ལྕགས་ཐར་རྒྱལ། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཤེས་བྱ་མདོར་བསྡུས་རིན་ཆེན་འོད་ཚོམ། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2022:3-4.

① རིག་འཛིན། བོད་ཀྱི་མངོན་བརྗོད་སྐོར་མདོར་ཙམ་གླེང་བ། [J] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ། 2017（1）:75.

② རིན་སྤུངས་ངག་དབང་འཇིགས་གྲགས། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2022:177.

③ ཤར་ཡུལ་ཕུན་ཚོགས་ཚེ་རིང་། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་རྣམ་བཤད། [M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015:534-535.

① སྟོང་ར་བ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ། ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༠ལོ། p153-154

① ལྕགས་ཐར་རྒྱལ། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཤེས་བྱ་མདོར་བསྡུས་རིན་ཆེན་འོད་ཚོམ། [M] ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༢ལོ། p32-33

① ལྕགས་ཐར་རྒྱལ། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཤེས་བྱ་མདོར་བསྡུས་རིན་ཆེན་འོད་ཚོམ། [M] ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༢ལོ། p35-36

① ལྕགས་ཐར་རྒྱལ། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཤེས་བྱ་མདོར་བསྡུས་རིན་ཆེན་འོད་ཚོམ། [M] ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༢ལོ། p12

① སྟོང་ར་བ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ། ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༠ལོ། p157-158

① སྟོང་ར་བ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ། ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༠ལོ། p161-162

① སྟོང་ར་བ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ། ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༠ལོ། p153

① ས་པཎ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། མཁས་པ་རྣམས་འཇུག་པའི་སྒོ། [M] པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༡ལོ། p95-96

① སྟོང་ར་བ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ། ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༠ལོ། p155

① སྟོང་ར་བ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ། ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༠ལོ། p161

① སྟོང་ར་བ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ། ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༠ལོ། p159

① སྟོང་ར་བ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ། ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༠ལོ། p183

① རིན་སྤུངས་ངག་དབང་འཇིགས་གྲགས། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན། [M] ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༢༢ལོ། p8-9

① འབྲུག་མོ་མཚོ། བོད་སྐད་མངོན་བརྗོད་ཁྲོད་ཀྱི་དངོས་སྣང་བསམ་བློ་དང་རྗེས་དཔག་བསམ་བློ། མི་རིགས་ཞིབ་འཇུག [D] ༢༠༠༠ལོའི་འདོན་ཐེངས་གཉིས་པ། p74

① སུམ་པ་དོན་གྲུབ་ཚེ་རིང་། བོད་ཀྱི་སྙན་ངག་གི་མཛེས་ཉམས། [M] ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༢ལོ། p35-36

① དཔའ་རིས་སངས་རྒྱས། བརྡ་སྤྲོད་སྦྱོར་བ་རྣམ་བཞི་རབ་གསལ། [M] པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༤ལོ། p234-235

① དཔའ་རིས་སངས་རྒྱས། བརྡ་སྤྲོད་སྦྱོར་བ་རྣམ་བཞི་རབ་གསལ། [M] པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༤ལོ། p229

① ཁྱུང་བདག་གིས་བསྒྲིགས། མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༣ལོ། p4

① 邢福义，文化语言学[M]湖北教育出版社 2006：p311

① རྒྱ་ཡེ་བཀྲ་བྷོ། རྒྱ་གར་གྱི་རིག་གནས་བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཚུལ་ལ་དཔྱད་པ། [M] པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༧ལོ། p95

① སྟོང་ར་པ་ཐུབ་བསྟན་སྨོན་ལམ། ལེགས་བཤད་འཕྲུལ་གྱི་དྲ་བ་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2020:153-154.

② ལྕགས་ཐར་རྒྱལ། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་གི་ཤེས་བྱ་མདོར་བསྡུས་རིན་ཆེན་འོད་ཚོམ། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2022:32-33.