བྲག་དཀར་ལ། ཝང་ཝེའུ་ཏུང་གིས་མཁོ་འདོན་བྱས།
全国藏语媒体协作会在甘南结束的第二天，应迭部县文化部门的邀请，我和四川党建藏文版《藏地阳光》的记者一起在离甘南州府230公里的迭部县进行了文化古迹调查。
迭部县属于甘肃省甘南藏族自治州，县城座落于县域西部的白龙江北岸。从出土的石棺葬和距今五千年左右的马家窑文化以及稍晚的齐家文化类型彩陶来看，可知古羌人的先民在这一带活动的历史发生很早。早在公元577年南北朝时期就有了汉文叠州的地名，它属于北周的一个行政区域。吐蕃势力最早进入这一地区是公元675年(时逢汉史唐上元二年)，完全占据此地则更晚一些。
在现代藏语中称“铁吾”，而汉文史籍先有“叠部”、后有“迭部”，都应该是古音的遗留，同古藏文(包括羌语)相同。敦煌古藏文写卷对历史传说时期的追述文献中，提到了在第一代蕃主聂墀赞普时代，蕃境以东就有一个称作“第吾”的强大部族，亦相当于汉文古籍记载的羌戎氐之氐。迭境保留有许多古俗：旧历五月初五的“俄吾吾佳”相当于安多个别地方的“五月祭蛙”；秋收后被称作“道吾”的供食节，仪式由称作“勒吾”的苯教巫师牵头；入冬后有狩猎节，优秀猎人受到特别的尊重；还有不少古老的舞蹈形式：有称作“尕巴舞”的表演、有称作“摆阵子舞”具有兵阵演练内涵的古舞，有称作“跺迪舞”的古舞；有当地方言称“罗罗舞”或“嘉热”的古舞，学者认为这种舞姿与马家窑文化彩陶中多次呈现的牵手舞极为相似。
高海拔地区的民居建筑，应为《诗经》《水经注·渭水》等古籍中所记载的“西戎板屋”。还有延续至今的“伸臂木桥”，在古籍《秦州记》中就有记载。旺藏、阿夏等乡村的女装，被学者认为与敦煌壁画中的吐蕃人穿着很接近，而峡谷地带的女装与现代羌族服饰极为相似。有一种当地人称作“才吉贡巴”的宗教人员，有人认为是宁玛派俗家弟子，有人认为是苯教徒，在举行法事时的装束与信仰东巴辛饶的纳西族巫师穿着相同。当地方言语汇中的古词多，语音部分与卫藏方言相似，部分与安多方言相似，在有些乡村对数字的称谓与其他地方差别很大。
ད་ལོའི་རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་བོད་ཡིག་གཏོང་སྦྱོར་མཐུན་སྦྱོར་ཚོགས་འདུ་མཇུག་རྫོགས་མ་ཐག་ཐེ་བོ་རྫོང་རིག་གནས་ཁང་གི་གདན་ཞུས་ལྟར་ཁོ་བོ་གངས་ལྗོངས་ཉི་གཞོན་དུས་དེབ་ཀྱི་གསར་འགོད་པ་རྣམས་དང་ལྷན་དུ་གཙོས་ནས་བར་ཐག་ལེ་བར་230ཡོད་པའི་ཐེ་བོ་རུ་བཅར་འདྲི་བྱེད་སར་ཕྱིན།
ཐེ་བོ་རྫོང་ནི་ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་ཀན་ལྷོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་དུ་གཏོགས་ཤིང་། བྱང་དུ་ཅོ་ནེ་རྫོང་དང་འབྲུག་ཆུ་རྫོང་དང་འདབས་འདྲེས་པ། ཤར་བྱང་མཚམས་སུ་ཏང་ཕྲང་རྫོང་དང་མཚེས་མར་བཅར། ནུབ་དང་ལྷོ་ནི་སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་མཛོད་དགེ་རྫོང་དང་གཟི་ཚ་སྡེ་དགུ་རྫོང་ལ་འབྲེལ་ཞིང་། མི་འབོར་གྱི་ཁ་གྲངས་ལས་བོད་རིགས་ཀྱིས70%ཡན་ཟིན་འདུག་ལ། ཡུལ་དེའི་གཞི་འཛིན་མི་རིགས་ཀྱང་ཡིན་ཏེ། ཞིང་ལས་དང་ཕྱུགས་ལས་དང་ནགས་ལས་སོགས་གཉེར་བཞིན་ཡོད་ཅིང་རྫོང་འདིའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ལས་རིགས་གཙོ་ཤོས་ཀྱང་ཡིན། ལྟ་ན་སྡུག་པའི་རྫོང་མཁར་ནི་རྫོང་དེའི་ཡུལ་ཁོད་ཀྱི་ནུབ་རྒྱུད་དུ་གྱུར་པའི་འབྲུག་ཆུའི་བྱང་ལོགས་འགྲམ་དུ་གནས།
ཐེ་བོ་ཡི་མིང་གི་བྱུང་ཚུལ་དང་ལོ་རྒྱུས་རྒྱབ་ལྗོངས།
བོད་ཀྱི་གནའ་བོའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་ཐེ་བོ་བུད་མེད་ཀྱི་རྒྱན་གོས། དཀོན་རྡོར་དང་བཀྲ་ཤིས་ཀྱིས་པར་བླངས།
ཐེ་བོའི་གནའ་སྲོལ་གྱི་ཉམས་འགྱུར་ལྡན་པའི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས།
ཐེ་བོ་རྗོང་གི་སྟོད་རྒྱུད་ཀྱི་ཁང་པ་ལས་ཚུལ་ལའང་གནའ་སྲོལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་འདུག ཁང་ཀླད་དེ་ཤིང་ལེབ་གཤགས་ཏེ་སྒ་ཚིགས་ནས་མར་ཤིང་ལེབ་དེ་དག་གཅིག་མཐའ་གཅིག་གིས་མནན་པའི་ཚུལ་དུ་བསྟར་བ་ལ་རྡོ་ལེབ་ཀྱིས་བརྟན་ཐབས་བྱས་ཡོད། རྒྱ་ཡིག་གི་གནའ་བོའི་སྙན་ངག་དཔེ་ཆ་སྟེ《སྙན་ངག་བརྒྱུས་པ》《诗经》དང་《མའོ་བཟའི་སྙན་ངག་གི་རྒྱུད》《毛诗传》སོགས་ནས་བརྗོད་ཡོད་པའི་ནུབ་ཕྱོགས་རོང་གི་ཤིང་ཁང་ཟེར་བ་དེ་ཡིན་པར་གྲགས། 《ཆུ་རྒྱུས་ཀྱི་མཆན་ལས་བེ་ཆུ》《水经注•渭水》ཞེས་པའི་གནའ་རྩོམ་ནས་ཡུལ་དེའི་གནས་ཚང་ཤིང་ལེབ་བཀབ་པའི་ཁང་བ་ཡིན་ལ། སྙན་ངག་བརྒྱུས་པ་ལས་ནུབ་ཕྱོགས་རོང་གི་ཤིང་ལེབ་ཀྱི་ཁང་བའོ་ཟེར་བ་དག་གིས་བདེན་དཔང་ཐུབ་པ་ལྟར། ཁང་བ་ལས་པའི་སྲོལ་དེ་ཡང་ཤིན་ཏུ་བྱུང་སྔ་བ་རེད། དེ་མ་ཟད་ཡུལ་མི་དག་གིས་དཔུང་ལག་བརྐྱངས་འདྲའི་ཤིང་ཟམ་ཟེར་བའི་རིགས་དེའི་ལས་སྲོལ་ཡང་། 《ཆིན་ཅུའི་ཟིན་བྲིས》《秦州记》ཞེས་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་གནའ་དཔེ་ནང་དུ་འཁོད་ཡོད་པས་བཟོ་སྲོལ་དེ་བྱུང་སྔ་ཚུལ་ཤེས་ཐུབ།
ཐེ་བོའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ནས་ཁྲི། ཝང་ཝུའེ་ཏུང་གིས་མཁོ་འདོན་བྱས།
ཐེ་བོ་ཡུལ་སྐད་ནང་ན་བརྡ་རྙིང་མང་བ་དང། སྒྲ་གདངས་ཀྱི་ཆ་ནས་བརྟགས་ན། དེང་གི་དབུས་གཙང་སྐད་དང་མཐུན་པའི་ཁག་གཅིག་དང་། ད་ལྟའི་ཨ་མདོའི་སྐད་དང་མཐུན་པའི་ཁག་གཅིག་འདྲེས་བསྡད་ཡོད་པའི་སྣང་བ་སྐྱེས་ཡོང་ཞིང་། དེ་མ་ཟད་དེང་དུས་ཡུལ་སྡེ་གཞན་ནས་མ་ཐོས་ལ། ཡིག་རྙིང་ནའང་འཁོད་པ་མ་མཐོང་བའི་མིང་བརྡ་སྤྱོད་ཚུལ་ཡང་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། འ་ཞ་ཤང་གི་ཤང་ཀྲང་སྟེ་ལིས་ཝུ་ཧྲིད་ཆིས་ནས་ངོ་སྤྲོད་བྱུང་བ་ལྟར། གྲངས་ཀའི་དྲུག་ལ་ཇུག་ཟེར་བ་དང་། བཅུ་ལ་ཐམ་པ་ཟེར་བ་དང་། ཉུ་ཤུ་ལ་ཁེ་ཟེར་བ་དང་། སུམ་བཅུ་ལ་ཁེ་ཡས་ཐམ་པ་ཟེར། བཞི་བཅུ་ལ་ཁེ་གཉིས་ཟེར། ལྔ་བཅུ་ལ་ཁེ་གཉིས་ཐམ་པ་ཟེར། དྲུག་བཅུ་ལ་ཁེ་གསུམ་ཟེར། བདུན་བཅུ་ལ་ཁེ་གསུམ་ཐམ་པ་ཟེར། བརྒྱད་བཅུ་ལ་ཁེ་བཞི་ཟེར། དགུ་བཅུ་ལ་ཁེ་བཞི་ཐམ་པ་ཟེར། བརྒྱ་ཐམ་པ་ལ་རྫ་ཅིས་ཟེར། བརྒྱ་ཕྲག་གཅིག་དང་བརྒྱ་ཕྲག་གཉིས་ལྟ་བུ་ལ་རྫ་བ་ཅིས་དང་རྫ་བ་གཉིས་ཟེར། རྒྱ་རིགས་ཀྱི་མི་རིགས་ངོས་འཛིན་པའི་སྒྲ་ལ་རྫ་རིགས་ཟེར། འདི་བཞིན་དུ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་གསལ་དོད་པོ་ཞིག་སྣང་འདུག་པ་རེད།
ཐེ་བོའི་གནའ་སྲོལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་ཁང་པ། ཝང་ཝུའེ་ཏུང་གིས་མཁོ་འདོན་བྱས།
ཡུལ་གྲུ་དེའི་ཡུལ་སྐད་དང་གོང་གླེང་ཡུལ་སྲོལ་དག་ནས་ཤེས་རྒྱུ་ལ་ཐེ་བོ་རྫོང་ནི་གནའ་སྲོལ་རིག་གནས་ཀྱི་འདུ་ཤོམ་བང་མཛོད་ལྟ་བུ་ཞིག་རེད་ཟེར་ཆོག་ལ། ང་རང་དེ་གར་བཅར་འདྲིའི་དུས་ཡུན་ཧ་ཅང་ཐུང་བས། གོང་གླེང་གནའ་གཤིས་ལྡན་པའི་ཡུལ་སྲོལ་དེ་དག་ལ་ཞིབ་ཟབ་ཆ་རྒྱུས་མ་ལོན་པས་ན། རྫོང་དེའི་བོད་རིག་མཁས་པ་གཡང་དབང་ཚེ་ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་གནངས་བྱུང་བའི་རྒྱ་ཡིག་གི་དེབ་སྟེ། 《རྣམ་པར་བཀྲ་བའི་ཐེ་བོ་》《多彩迭部》དང་། ཐེ་བོ་རྫོང་གི་ཟིན་བྲིས་རྩོམ་སྒྲིག་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཚོགས་ནས་བསྒྲིགས་པའི་《ཐེ་བོ་རྫོང་གི་ལོ་རྒྱུས།》《迭部县志》སོགས་ཡིག་ཆ་ལ་ཟུར་ལྟ་བྱས་པ་ཡིན་ལ། རང་གིས་དཔྱད་པ་མི་ཐོངས་ཤིང་གཞན་ལ་ཞུ་འདྲི་མ་བྱུང་བའི་སྐོར་ནི་སྐབས་འདིར་བརྗོད་མ་ཕོད་དེ། རྗེས་སོར་འདིའི་སྐོར་ལ་དོ་སྣང་ཡོང་རྒྱུ་གལ་ཆེ་སྙམ་ནས་འདི་ཙམ་ཞུས་པ་ཡིན་མོད། མ་དག་པ་འདྲ་བྱུང་ན། དག་སྟོན་དག་འཆའ་ཡོད་པར་རེའོ། །
ཐེ་བོ་ནས་རྡོ་ཆས་གསར་པའི་དུས་ཀྱི་རྫ་ཆས་ཁྲ་བོ་རྙེད།
ང་ཚོ་ཐེ་བོ་ལ་དགོང་མོ་ཞིག་དང་ཉིན་ཕྱེད་ཙམ་ལས་སྡོད་ཡུན་མེད་པས། རྫོང་མཁར་མ་གཏོགས་ས་ཆ་གཞན་ལ་འགྲོ་མ་ཐུབ་ཀྱང་། གྲོགས་པོའི་མཚམས་སྦྱོར་ལ་བརྟེན་ནས་རྫོང་རིག་གནས་ཁང་གི་མགོ་དཔོན་ཝང་ཝུའེ་ཏུང་དང་། ལས་བྱེད་པ་ཧུའུ་ལི་གོ རྫོང་རིག་གནས་ཅུས་ཀྱི་ཅུས་ཀྲང་གཞོན་པ་ཧྥན་ཞོ་ཕིང་། འ་ཞ་ཤང་གི་ཤང་ཀྲང་ལིས་ཝུ་ཧྲི་ཆི་སོགས་ཀྱིས་སྣེ་ལེན་མཚམས་སྦྱོར་འོག་རྫོང་རིག་གནས་བཤམས་སྟོན་ཁང་དང་ཉེ་འཁོར་དུ་གནས་ཚུལ་རྒྱུས་ལོན་བྱས།
རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རིམ་པ་དང་པོའི་དངོས་རྫས་མཱ་ཀྱཱ་ཡོའི་རྫ་ཁྲ་ལུང་གཉིས་མ།
1998ལོར་རྫོང་ཁོངས་ནས་རྡོ་སྒྲོམ་བང་སོ་དུ་མ་རྙེད་པ་དང། མཱ་ཀྱཱ་ཡོ་རིག་གནས་སུ་གཏོགས་པའི་རྫ་ཆས་འགའ་ཤས་ཐོན་པར་བརྟགས་ན། དེང་ལས་ལོ་ངོ་ལྔ་སྟོང་ཡས་མས་ནས་གནའ་མི་རྣམས་འཚོ་གཞེས་བརྟེན་ས་ཡིན་པ་ཤེས་ཤིང་། དེ་བས་ཅུང་ཟད་འཕྱིས་པའི་ཆཱི་ཀྱཱ་རིག་གནས་སུ་གཏོགས་པའི་རྫ་ཆས་ཀྱང་རྙེད་ཐོན་བྱུང་ཡོད་པས། ཞང་པའི་མེས་པོ་རྣམས་ཀྱི་ཕ་ས་ཕ་ཡུལ་དུ་གྱུར་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཤིན་ཏུ་རིང་བའང་ཤེས་ཐུབ་པ་རེད། རྫོང་རླངས་འཁོར་ས་ཚུགས་བསྐྲུན་ཡོད་ས་ནི་མཱ་ཀྱཱ་ཡོ་རིག་གནས་ལ་གཏོགས་པའི་རྡོ་སྒྲོམ་བང་སོ་དང་དེའི་ནང་ལ་སྦས་པའི་རྫ་ཆས་ཁྲ་བོ་རྙེད་ས་ཡིན་པས། ངེད་ཅག་སྐབས་དེའི་གནའ་དཔྱད་སྔོག་འདོན་ལ་ཞུགས་པའི་ཧུའུ་ལི་གོ་ལགས་ཀྱི་སྣེ་འཁྲིད་འོག་དེ་གར་ལྟ་རུ་སོང་ཡང་ད་ལྟ་ཤུལ་རྗེས་ཙམ་ཡང་མི་སྣང་བ་རེད། དེ་ནས་ང་ཚོ་རྫོང་མཁར་དང་ཐག་ཉེ་སའི་ར་ལུང་(然闹) ཟེར་བའི་ས་ཆར་སོང་བས་རྒྱ་ཁྱོན་སྨི་གྲུ་བཞི་མ་ཁྲི་50ཙམ་ཡོད་པའི་ས་གནས་དེ་རུ་ད་ལྟའང་གྱང་ར་དང་མཁར་རྫོང་གནའ་ཤུལ་ཡང་དག་འདུག་ཅིང་། དེང་སང་ཡང་མཁར་ཤུལ་སོགས་སུ་རྫ་ཆས་ཆག་རོ་མང་ཙམ་རིག་རྒྱུ་འདུག ས་གནས་དེ་ད་ལྟ་ཞིང་ཆེན་རིམ་པའི་སྲུང་སྐྱོབ་སྡེ་ཚན་གྱི་གྲས་སུ་བཞག་ཡོད། །
ལ་ཁབ་ཀྱི་རིམ་པ་དང་པོའི་དངོས་རྫས་མཱ་ཀྱཱ་ཡོའི་ཁྲ་རིས་རྫ་ཆས་ལུང་གཉིས་མ།
རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རིམ་པ་གསུམ་པའི་དངོས་རྫས་ཁྲ་རིས་རྩི་ཤིང་རིས་ཅན་རྫ་ཆས་ལུང་གཉིས་མ།
རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རིམ་པ་གསུམ་པའི་དངོས་རྫས་རྡོའི་སྐྲ་འཛེར།）
རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རིམ་པ་དང་པོའི་དངོས་རྫས་མཱ་ཀྱཱ་ཡོ་རྫ་ཁྲ་ལུང་གཉིས་མ།
རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རིམ་པ་དང་པོའི་དངོས་རྫས་ཁྲ་རིས་རྫ་ཆས་ལུང་གཉིས་མ།
རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རིམ་པ་གསུམ་པའི་དངོས་རྫས་རྫ་ཆས་སྐྱ་བོ་ལུང་གཉིས་མ།